Alüminyum fosfit (AlPO₃), alüminyum (Al), fosfor (P) ve oksijen (O) elementlerinden oluşan inorganik bir bileşiktir. Düşük reaktivite ve toksisiteye sahip bu katı malzeme, başta alev geciktirici ve ısı stabilizatörü olarak endüstriyel uygulamalarda kullanılmaktadır. Plastik, kauçuk ve ahşap malzemelerin yangın direncini artırarak, toksik duman salınımını azaltır ve yüksek sıcaklıkta bozunmayı önler. Tarımda fungisit ve pestisit olarak da sınırlı ölçüde tercih edilmektedir. ^{【1】 Alüminyum Fosfit (AlPO3) Molekül Yapısı (Görsel: Oksana Gülünay)}

Kimyasal Özellikler

Alüminyum fosfit, beyaz ila açık beyaz renkli kristal toz halinde higroskopik olmayan bir katıdır. Saf hali parlak beyaz renkte olup, endüstriyel safsızlıklar nedeniyle hafif sarımsı tonlar gösterebilir. Moleküler formülü AlPO₃ olup, moleküler ağırlığı 61,95 g/mol'dur. Oda sıcaklığında katı halde bulunur ve amorf  veya kristal yapıda olabilir; kristal formunda ortorombik yapıya sahip olup, yoğunluğu yaklaşık 2,56 g/cm³'tür.  

^{Alüminyum Fosfit (AlPO3) Kristal Yapısı (Görsel: Oksana Gülünay)}

Su çözünürlüğü düşüktür (yaklaşık 0,1 g/100 mL), bu nedenle suda kısmen çözünür ve stabil kalır. Güçlü asitler veya bazlarla reaksiyona girerek fosforik asit türevleri üretebilir, ancak kuru halde 300°C'ye kadar termal stabilite gösterir. Reaksiyonu ekzotermik değildir ve yanıcı gaz salınımı yapmaz.

Asit ortamında reaksiyon denklemi (örneğin HCl ile):

 AlPO₃ + 3HCl → AlCl₃ + H₃PO₃  

Bu reaksiyon, malzemenin alev geciktirici mekanizmasını destekler; fosforik asit oluşumuyla karbonlaştırmayı teşvik eder.

Alüminyum fosfit, kimyasal olarak "oksitleyici" bir karaktere sahiptir ve polimer matrislerde ısıya dayanımı artırır. Elektronik ve optik uygulamalarda da yarı iletken  özellikler göstererek, geniş bant aralığı (yaklaşık 5-6 eV) ile tanımlanır. Fiziksel yapısı, endüstriyel formülasyonlarda toz, granül veya kaplamalı formlarda işlenir.

Üretim

Alüminyum fosfit, alüminyum bileşikleri ile fosforik asit türevlerinin kontrollü reaksiyonu yoluyla sentezlenir. Geleneksel yöntem, alüminyum hidroksit (Al(OH)₃) veya alüminyum oksit (Al₂O₃) ile fosforik asit (H₃PO₃) arasındaki reaksiyondur:

 2Al(OH)₃ + 2H₃PO₃ → 2AlPO₃ + 6H₂O 

Endüstriyel ölçekte, reaksiyon 80-100°C'de sulu ortamda karıştırma altında gerçekleştirilir; oluşan çökelti  santrifüjle ayrılır ve 200°C'de 16 saat kurutulur. Alternatif sentezler arasında alüminyum klorür (AlCl₃) ile sodyum fosfit (Na₂HPO₃) reaksiyonu veya alüminyum sülfat (Al₂(SO₄)₃) ile fosforik asit kullanımı yer almaktadır.

AlCl₃ + Na₂HPO₃ → AlPO₃ + 2NaCl + HCl

Üretim süreci inert gaz (örneğin azot) atmosferinde kapalı reaktörlerde yürütülür; yan ürünler (su, tuzlar) filtrasyonla  ayrılmaktadır. Modern yöntemler, nano-kristal formlar için mikrodalga destekli sentez ve saflaştırma teknolojilerini içermektedir. Küresel üretim, plastik endüstrisi talebine bağlı olup, Asya-Pasifik bölgesi (Çin, Hindistan) hakimdir. Patentlerde (örneğin "flame retardant compositions")  %20-30 (AlPO₃) içeren kompozit formülasyonlar, bağlayıcılar ve dolgu maddeleriyle optimize edilmektedir.^【2】 

Türkiye'de Üretim ve Ruhsat Durumu

Türkiye'de alüminyum fosfit, endüstriyel kimyasal olarak ithal edilmekte olup yerli üretimi sınırlıdır. Kimya sanayi firmaları (örneğin polimer işleyiciler) tarafından alev geciktirici katkı olarak kullanılmaktadır. REACH (Registration, Evaluation, Authorisation and Restriction of Chemicals) benzeri  KKDİK (Kimyasalların Kaydı, Değerlendirilmesi, İzni ve Kısıtlanması) Yönetmeliği  kapsamında kayıtlıdır. Pestisit formülasyonlarında sınırlı ruhsatı vardır; Tarım ve Orman Bakanlığı BKÜ  (Biyolojik Kontrol Ürünü) veri tabanında fungisit olarak "Ruhsatlı" statüde listelenmiştir (%10-20 (AlPO₃) içeren ürünler).

Satış, endüstriyel tedarikçilerle sınırlıdır ve mesken kullanımı yasaktır. Uygulama, sertifikalı firmalarca denetlenmektedir. ^【3】 

Yerli üretim

AlPO₃’ün saf formlarının üretimi Türkiye’de sınırlı sayıda özel kimya tesisinde gerçekleştirilmektedir. Yerli üretim daha çok kompozit malzemeler, plastik katkıları, yanmazlık modifiye ürünleri, fosfat bazlı yüzey kaplama kimyasalları alanlarında iç tüketimi karşılamak üzere yapılmaktadır.

Üretim, TS EN 1289, ISO 9001, ISO 14001 ve ISO 45001 kalite-güvenlik standartlarına tabidir.

İthalat

Kimyasal madde çoğunlukla Almanya, Çin, Hindistan, ABD gibi ülkelerden %98 saflık üzeri teknik-grade veya alev geciktirici-grade olarak ithal edilmektedir. İthalat, Ticaret Bakanlığı “Kimyasal Maddelerin İthaline İlişkin Tebliğ” kapsamında yapılmaktadır. Gümrük sınıflandırması G.T.İ.P. 2835.39 – Fosfit ve Fosfatlar başlığı altındadır.

KKDİK Kapsamı

AlPO₃, Türkiye’de KKDİK (Kimyasalların Kaydı, Değerlendirilmesi, İzni ve Kısıtlanması) Yönetmeliği kapsamında kayıt altına alınması gereken maddeler arasındadır. KKDİK Yönetmeliği, Türkiye’de kimyasal maddelerin üretimi, ithalatı ve piyasaya arzına ilişkin kayıt, değerlendirme, izin ve kısıtlama süreçlerini düzenleyen, Avrupa Birliği’nin REACH mevzuatına uyumlu bir kimyasal yönetim sistemidir.

Bu yönetmelik kapsamında, Türkiye’de yılda 1 ton ve üzeri miktarda üretilen veya ithal edilen tüm kimyasal maddelerin Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’na kayıt ettirilmesi, güvenlik bilgi formlarının hazırlanması, kimyasal risklerinin değerlendirilmesi ve insan sağlığı ile çevrenin korunması için gerekli önlemlerin alınması zorunludur. KKDİK, kimyasal maddelerin piyasaya arzından kullanımına kadar tüm aşamalarda sorumluluk yükleyerek sanayi, ithalatçı ve dağıtıcıların güvenli kimyasal yönetimini sağlamayı hedefler. ^【4】 

Mesken ve Perakende Kullanımı

• Tamamen yasaktır.
• Halk tarafından satın alınabilir ürün kategorisinde değildir.

Satış ve Tedarik Zinciri

AlPO₃’ün ticareti, Türkiye’de endüstriyel kimyasal tedariki alanında faaliyet gösteren lisanslı firmalar aracılığıyla yapılmaktadır.

Mevzuat ve Denetim

ADR/CLP kapsamında AlPO₃, tehlikeli madde sınıflandırmasına tabi bir kimyasal olarak değerlendirilmez ve bu nedenle taşımacılık açısından ADR’nin zorunlu kıldığı özel bir sınıfa dahil değildir. Ancak, ince toz yapısı nedeniyle toz patlaması ve mekanik tahriş riski taşıyabileceği için depolama ve işleme süreçlerinde güvenlik önlemleri gereklidir. Bu kapsamda, Türkiye’de depolama uygulamalarında TS 1449 Tozların Patlama Riskine Karşı Korunması Standardına uyulması, uygun havalandırma, kıvılcım kaynaklarından uzak çalışma ve elektrostatik yüklenmeyi önleyici tedbirlerin alınması önerilir. Bu yaklaşımlar, CLP’nin öngördüğü fiziksel tehlike kategorilerinde risk değerlendirmesi yapılmasını ve güvenli depolama uygulamalarının sürdürülmesini sağlamaktadır. ^【5】 

Endüstriyel Kullanımda Kısıtlar

• Mesken veya bireysel kullanım yasaktır.
• Kontrolsüz uygulama cezai yaptırımlara tabidir.
• Satış yalnızca kurumsal/sertifikalı firmalara yapılır.
• Kullanım alanı, KKDİK kayıt dosyasında belirtilmek zorundadır.
• Atık yönetimi Tehlikeli Atık Yönetmeliği’ne tabidir (kod: 06 03 15 – Metal fosfit/fosfat atıkları).

Toksisite ve Sağlık Etkileri

Alüminyum fosfit, düşük toksik bir maddedir; oral ölümcül doz (Lethal Dose) LD50  (sıçan) >2000 mg/kg olup, EPA Toksisite Kategorisi IV'e (düşük risk) girmektedir. Ana etki mekanizması, toz inhalasyonuyla solunum irritasyonu olup, sistemik zehirlenme nadirdir. Cilt teması hafif tahriş oluşturur, ancak fosfin gibi gaz salınımı yapmamaktadır. ^【6】 

Akut Etkiler

AlPO₃’ün zehirleme olasılığı aşağıdaki mekanizmalarla ilişkilidir:

Düşük dozlarda ama sürekli maruz kalınması akciğer fibrozu riskini artırabilir, ancak mortalite oranı <%1'dir.^【7】 

Zehirlenme Tedavisi

Spesifik antidot gerekmez; semptomatik tedavidir. Toz maruziyetinde göz/yüz yıkama, solunum desteği uygulanmaktadır. Aktif kömür yutma için kullanılabilir.

^{Aktif Kömür - Endüstriyel Üretim Süreci (Görsel: Oksana Gülünay)}

Tedavinin genel ilkeleri, maruz kalan kişiyi öncelikle kimyasal kaynaktan uzaklaştırarak daha fazla temasın önlenmesini hedeflemektedir. Ardından, göz ve solunum yollarında oluşan tahrişi azaltmak için temiz suyla yıkama ve taze hava sağlama gibi temel dekontaminasyon adımları uygulanır.

Ciltle temas durumunda, bölgenin bol suyla nazikçe temizlenmesi ve olası reaksiyonların kontrol altına alınması önemlidir. Solunum sıkıntısı, gözde belirgin irritasyon, baş dönmesi veya genel durumda kötüleşme gibi bulgular gelişirse, hastanın tıbbi birimlere yönlendirilmesi ve uzman değerlendirmesi alınması gerekir. Bu yaklaşım, düşük toksisiteli AlPO₃ maruziyetlerinde erken ve etkili semptomatik yönetimin temelini oluşturmaktadır.^【8】 

Önlem ve Acil Durumlar

Çalışma sırasında toz maskesi, eldiven ve gözlük zorunludur. Kapalı alanlarda havalandırma sağlanmalı, toz oluşumu minimize edilmelidir. Acil durumda temiz hava ve tıbbi yardım alınmalıdır. ^【9】 

^{Koruyucu Ekipman Rehberi (Görsel: Oksana Gülünay)}

Uluslararası Düzenlemeler

Alüminyum fosfit, UN (United Nations Number) listesinde (UN 3260) "korozif katı" olarak sınıflandırılır ve REACH (EC) No 1907/2006 kapsamında kayıtlıdır. EPA, flame retardant olarak onaylamış olup, profesyonel kullanım zorunludur. FAO/WHO  (Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ile Dünya Sağlık Örgütü (WHO), tarımsal fungisit rehberlerinde düşük riskli olarak tanımlanmaktadır. ^【10】 

Pestisit Ruhsatlandırma ve Denetim

Avrupa Birliği'nde EU Biocidal Products Regulation (EU) No 528/2012 ile düzenlenir. ABD EPA, TSCA (Toxic Substances Control Act) altında endüstriyel kimyasal olarak listelemektedir. Ruhsat, eğitimli operatörlere verilmektedir.

REACH, Avrupa Birliği’nin kimyasal maddelerin üretimi, ithalatı ve piyasaya arzını düzenleyen kapsamlı kimyasal yönetim mevzuatıdır. Yönetmelik, piyasada yılda 1 ton ve üzeri miktarda bulunan tüm kimyasal maddelerin Avrupa Kimyasallar Ajansı (ECHA) tarafından kayıt altına alınmasını, bu maddelerin güvenlik verilerinin değerlendirilmesini, insan sağlığı veya çevre açısından yüksek risk taşıyan maddeler için izin süreçlerinin uygulanmasını ve zararlı kimyasalların kullanımının kısıtlanmasını amaçlar. REACH, üretici ve ithalatçıların kimyasal güvenliğini kanıtlama sorumluluğunu üstlenmesini sağlayarak hem çevreyi korumayı hem de Avrupa’daki kimya sektöründe güvenli, sürdürülebilir üretim ve ticaret koşullarını geliştirmeyi hedefler.

Tehlikeli Maddeler Sınıflandırması

GHS (Globally Harmonized System of Classification and Labelling of Chemicals) kapsamında "Tahriş edici katı" (Eye Irrit. 2, STOT SE 3) olarak etiketlenir. CLP (Classification, Labelling and Packaging) Yönetmeliği, ambalaj ve etiketleme standartlarını belirlemektedir.

Taşıma ve Depolama Düzenlemeleri

Alüminyum fosfit, ADR  (Accord européen relatif au transport international des marchandises Dangereuses par Route) Sınıf 8 (korozif) altında taşınır; nemden korunmuş, sızdırmaz ambalaj zorunludur.  IMDG (International Maritime Dangerous Goods Code) ve IATA  (International Air Transport Association) kuralları, deniz/hava taşımacılığında benzer önlemler getirmektedir. Depolama, kuru (<50% RH), serin (<25°C) ve havalandırılmış alanlarda FAO/OSHA  (Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ile Amerika Birleşik Devletleri İş Sağlığı ve Güvenliği İdaresi (Occupational Safety and Health Administration – OSHA) yönergelerine göre yapılmaktadır; yangın söndürme için (CO₂) önerilir. Bozulmuş ürünler bertaraf  tesislerine gönderilmektedir. 

Uyarı: Bu maddede yer alan içerik, yalnızca genel ansiklopedik bilgi amacı taşımaktadır. Buradaki bilgiler tanı koyma, tedavi etme ya da tıbbi yönlendirme amacıyla kullanılmamalıdır. Sağlıkla ilgili konularda karar vermeden önce mutlaka bir hekime veya uzman sağlık personeline danışmanız gerekmektedir. Bu bilgilerin tanı veya tedavi amacıyla kullanılması sonucunda doğabilecek durumlardan madde yazarı ve KÜRE Ansiklopedisi herhangi bir sorumluluk kabul etmez.