Avanos Çömleği, Türkiye’nin Nevşehir iline bağlı Avanos ilçesinde üretilen ve tarihsel kökeni Neolitik Çağ’a kadar uzanan geleneksel bir el sanatı ürünüdür. 25 Aralık 2017 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından “Menşe Adı” ile tescillenmiş olup, bu coğrafi işaret 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında koruma altına alınmıştır.
Ürün Tanımı ve Ayırt Edici Özellikleri
Avanos Çömleği, Avanos ilçesinde çıkarılan yöresel kilden yapılan seramik ürünler için kullanılan bir tanımdır. Ürünün hammaddesi, Kızılırmak’ın eski yataklarından ve çevresindeki tepelerden elde edilen doğal topraktır. Bu toprak, hematit minerali açısından zengin olup, çömleğe özgü kırmızı ve açık sarı renk skalasını oluşturur.
Avanos kili; illit/mika, kuvars, feldspat, kalsit, dolomit ve hematit mineralleri içermektedir. Diğer yörelerle kıyaslandığında hematit oranının yüksek olması, rengin karakteristik kırmızı tonlarında olmasını sağlamaktadır. Avanos çömleklerinin temel farkı bu mineral bileşimi ve yörenin doğal kaynaklarından gelen hammaddedir.
Avanos Çömleği (Avanos Kaynakamlığı)
Üretim Yöntemi
Hamur Hazırlama
Çömlek yapımı, farklı renk ve yapıya sahip toprakların işliklere getirilmesiyle başlar. Toprak, harmanlama, kırma, eleme, su ile yoğurma ve dinlendirme aşamalarından geçirilerek işlenebilir forma getirilir. Bu sürece yörede “çamur çıkartmak” denir.
Şekillendirme
Çamur, şekillendirme işlemi için geleneksel olarak “çıkrık” adı verilen ayakla çevrilen çömlekçi tornalarında yoğrularak hazırlanır. Taban kalıp, düz kalıp ve ulak kalıp gibi çeşitli kalıplar kullanılarak farklı ürünler elde edilir.
Avanos Çömleğinin Şekillendirilmesi (Avanos Kaynakamlığı)
İnce İşçilik
Şekillendirilen çömlek, deri sertliğine ulaştığında zırhlama (boyama) ve perdahlama (parlatma) işlemlerine tabi tutulur. Ürün, şekil verildikten sonra kurutma işlemine geçmeden önce tamamlanır.
Pişirme
Pişirme işlemi geleneksel iki bölmeli fırınlarda yapılır. Bu fırınlarda ürünlerin bulunduğu "kayacak" ile ateşin yandığı "ocak" bölümü ayrıdır. Isı seviyesi 750–950 °C arasında değişir. Fırınlar genellikle odun, talaş ve saman gibi yakıtlarla ısıtılır. Fırın büyüklükleri kapasiteye göre değişir ve geleneksel olarak silindirik formlarda inşa edilir.
Tarihçe
Çanak çömlek yapımı Avanos bölgesinde Neolitik Çağ’dan itibaren varlık göstermiştir. Tunç Çağı’ndan Bizans Dönemi’ne kadar Avanos Topaklı Höyük kazılarında çömlek parçaları bulunmuştur. Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde Avanos’tan yola çıkan kervanlarla çömlekler Adana’ya kadar ulaştırılmış, ürünler genellikle takas yöntemiyle pazarlanmıştır.
Bu geçmiş, Avanos Çömleği’ni yalnızca bir ürün değil, aynı zamanda bölgesel bir üretim geleneği haline getirmiştir.
Avanos Çömleği (Avanos Kaynakamlığı)
Coğrafi Sınır ve Denetim
Coğrafi sınır Nevşehir ili Avanos ilçesi ile sınırlıdır. Denetimler; Nevşehir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Avanos Esnaf ve Sanatkârlar Odası ve Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi’nden birer temsilciden oluşan denetim komisyonu tarafından gerçekleştirilir. Denetim yılda en az bir kez yapılır, gerekli durumlarda ise ilave denetim uygulanabilir. Denetim sırasında hammaddenin kaynağı, üretim adımları ve pazarlama süreçleri kontrol edilir.
