Aya Elena Kilisesi, Türkiye’nin İç Anadolu Bölgesi’nde yer alan Konya iline bağlı Selçuklu ilçesinin Sille Mahallesi’nde bulunmaktadır. Konya kent merkezine yaklaşık 7 kilometre uzaklıktaki Sille, tarih boyunca farklı adlarla (Sylata, Sile, Silles, Sudiremi vb.) anılmış, erken Hristiyanlık dönemine uzanan geçmişiyle dikkat çeken bir yerleşimdir. Kilise, Sille Subaşı Mahallesi’nde, Tatköy yolu ayrımının solunda konumlanmıştır ve günümüzde müze işleviyle ziyarete açıktır.
Tarihçe
Aya Elena Kilisesi’nin yapımına ilişkin en yaygın rivayet, Bizans İmparatoru Konstantin’in annesi Helena'nın Kudüs’e hac yolculuğu sırasında M.S. 327 yılında Sille’ye uğradığı ve burada erken dönem Hristiyanlara ait kaya oyma ibadet mekânlarını gördükten sonra bir kilise inşasını teşvik ettiğidir.Ancak bu tarih bilimsel bağlamda erken kabul edilmekte olup, yapının bugünkü hâliyle 19. yüzyıla ait olduğu düşünülmektedir. Yapının mimarisi ve süsleme unsurları ise Geç Bizans ve Osmanlı dönemlerine ait çok katmanlı bir tarihsel süreci yansıtmaktadır.
Kitabe ve Onarımlar
Kilisenin naos (ana ibadet mekânı) bölümünün giriş kapısı üzerinde yer alan onarım kitabesi, hem Türkçe hem de Yunan harfleriyle yazılmıştır ve 1833 tarihini vermektedir. Kitabede, yapının üçüncü kez onarıldığı, bu onarımın Sultan II. Mahmud döneminde gerçekleştirildiği, temelinin ise Aya Eleni ve Başmelek Mikail adına atıldığı belirtilmektedir. Ayrıca bu kitabede, Sille'nin ileri gelenlerinden Sarraf Hacı Elia’nın epitropos (kilise sorumlusu) olarak görevlendirildiği aktarılır. Aynı bölümde yer alan üç satırlık ek bir kitabe, yapının dördüncü büyük onarımının Sultan Abdülmecid döneminde gerçekleştiğini belirtir.
Adlandırmalar
Kilise, farklı dönemlerde farklı adlarla anılmıştır. Bunlar arasında Aya Elena/Aghia Eleni, Hagios Mikhael (Aziz Mikail), Hagios Metamorfosis (Kutsal Başkalaşım) ve Archangelos (Başmelek) gibi isimler yer alır. Kaynaklardaki farklı isimlendirme biçimleri, yapının çok katmanlı dini ve kültürel geçmişini yansıtmaktadır.
Aya Elena Kilisesi(T.C Selçuklu Kaymakamlığı)
Mimari Özellikler
Yapı, dikdörtgen planlı ve doğu-batı doğrultusunda uzanan kapalı Yunan haçı planına sahiptir. Merkezde dört serbest destekli (payeli) bir mekân yer almakta, bu bölüm yüksek kasnaklı bir kubbe ile örtülmektedir. Haç kolları beşik tonozla, apsis ise yarım kubbe ile kapatılmıştır. Narteks (giriş mekânı) iki katlı olup güney yönünde bir kapı ile dışa açılır. Doğu uçta yer alan apsis dıştan üç cepheli ve içten atnalı formundadır. Apsis formu ve kasnak mimarisi, Aya Elena’yı Sille’deki diğer kiliselerden (Akmanastır, Kiriakon, Koimesis Tes Panagias vb.) ayıran unsurlardır. Yapının inşasında kaba kesme taş, kesme taş ve tuğla gibi farklı malzemeler kullanılmıştır. Özellikle kubbeye oturan silindirik kasnak, tuğla ve taşın düzensiz şekilde bir araya getirildiği estetik bir düzenlemeyle dikkat çeker. İç mekânda tüm yüzeyler alçı sıva ile kaplanmış, freskler bu yüzeylere uygulanmıştır.
Aya Elena Kilisesi (Selçuklu Kaymakamlığı)
Süsleme (Freskler)
Kilise, Sille bölgesindeki en kapsamlı geç dönem fresk programına sahip yapılardan biridir. Mevcut freskler, Bizans sonrası dönemde eklenmiş olup şu figürlere yer verir:
- Kubbe: Pantokrator İsa
- Kasnak: Helena, Konstantin ve kimliği belirsiz iki figür
- Pandantifler: Dört İncil yazarı
- Haç kolları kemerleri: On iki havari, melekler
- Batı kemer: Meryem, İsa’nın Vaftizi, Melek, İlk Günah ve Cennetten Kovuluş
- Doğu haç kolu: Tanrı figürü, Kutsal Ruh
- Naos girişindeki kitabede iki aziz figürü
- Güneydoğu payede: Başmelek Mikail
- Kuzeydoğu payede kazınmış bir freskin varlığına dayanarak, karşılıklı ikili başmelek geleneğine uygun olarak burada muhtemelen Başmelek Cebrail (Gabriel) figürünün bulunduğu düşünülmektedir.
Aya Eleni Kilisesi'nden Çalınan Aziz Tasvirleri (Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü)
Aya Elena Kilisesi, dört destekli kapalı Yunan haçı plan tipinin taşra örnekleri arasında değerlendirilmektedir. Bu plan tipi, Kapadokya’daki kaya kiliselerinde ve Karaman’daki Fisandon Kilisesi gibi benzer örneklerde de görülür. Ancak Aya Elena'nın yüksek silindirik kasnağı, üç cepheli apsisi, geç dönem fresk programı ve malzeme kompozisyonu ile bölgedeki diğer yapılardan ayrıldığı görülmektedir. Özellikle kasnak mimarisi, Geç Bizans dönemine ait yapılarda görülen özellikleri taşır ve Anadolu'da nadir örnekler arasındadır. Aya Elena Kilisesi günümüzde Konya Mevlana Müzesi’ne bağlı olarak koruma altındadır ve ziyaretçilere açıktır. Yapı, özellikle geç dönem onarımları sayesinde sağlam durumda kalmış olup hem mimari hem de ikonografik açıdan önemli bir kültürel mirası temsil etmektedir.
