Ayet-Berkenar, Kur'an-ı Kerim'in yazımında kullanılan, sayfa düzenleme esasına dayanan ve Osmanlı hattatı Kayışzâde Hâfız Osman Efendi tarafından geliştirilen bir yazma tekniğidir. Arapça kökenli “ayet” ve Farsça kökenli “berkenar” (kenarda yer alan, hizalanmış) kelimelerinden oluşur. Bu düzende, Kur'an sayfaları her biri tam bir ayet ile başlayıp yine tam bir ayet ile sona erecek biçimdedir. Sayfalar genellikle 15 satırdan oluşur ve her satırdaki yazılar eşit uzunluktadır. Böylece ayetlerin bölünmeden tamamlanması sağlanarak estetik bütünlük ve okunabilirlik artar.

Ayet-berkenar düzeni, Osmanlı dönemi Mushaf yazımında standart haline gelmiş olup günümüzde de yaygın biçimde kullanılmaya devam etmektedir. Bu yazım biçimi, hafızlık çalışmalarında pratiklik sağlamasının yanında, hattatlık sanatının örnekleri arasında yer almaktadır.

^{Mushaf Yazan Hattat (Yapay Zeka ile Üretilmiştir.)}

Tarihçesi

Ayet-Berkenar düzeni, Osmanlı İmparatorluğu'nun 19. yüzyılındaki hattatlık geleneği içerisinde ortaya çıkmış, Mushaf yazımında devrim niteliğinde bir yenilik olarak kabul edilmiştir. Bu düzenin bulan kişi, Osmanlı hattatlarından Kayışzâde Hâfız Osman Efendi olarak bilinmektedir. Genellikle 17. yüzyılda yaşamış meşhur hattat Hâfız Osman (1642–1698) ile karıştırılsa da, bu iki hattat farklı şahsiyetlerdir.

Hâfız Osman, Kur'an-ı Kerim'in satır ve sayfa düzenini belirlerken, en kısa sure olan Kevser suresini satır uzunluğu ölçüsü olarak, en uzun ayet olan Müdayene ayetini (Bakara 282) ise sayfa boyutu ölçüsü olarak kullanmıştır. Bu yöntemle her sayfa 15 satır olacak biçimde düzenlenmiş ve Mushaf'ın tamamında, önceden belirli olan ayet bitişlerinin, sayfa sonlarına denk geldiği görülmüştür. Böylece Kur'an-ı Kerim, indirilişinden yüzyıllar sonra yeniden yazıldığında, ayetlerin her sayfanın sonunda tamamlanmasıyla anlam bütünlüğü korunmuştur.

Hâfız Osman'ın uyguladığı bu düzen, kısa zamanda Osmanlı coğrafyasında standartlaşmış ve sonraki dönemlerde gelen hattatlar tarafından benimsenerek geliştirilmiştir. Ayet-Berkenar tekniği özellikle 18. ve 19. yüzyıllarda Hasan Rıza Efendi gibi hattatlar tarafından işlenmiş ve eserleriyle günümüze ulaşmıştır.

18. ve 19. yüzyıllarda Osmanlı hattatlık sanatında uygulanan Ayet-Berkenar yöntemiyle yazılmış Mushaflar, düzenli sayfa yapısı ve okunabilirliğiyle dikkat çekmiş; özellikle hafızlık eğitimi açısından uygunluk göstermiştir. Bu düzen, günümüzde de mushaf üretiminde kullanılmaya devam etmekte ve Osmanlı kitap sanatları geleneğinin sürekliliğini yansıtmaktadır.

_{Kur'an-ı Kerim (AA)}

Uygulama Teknikleri ve Özellikleri

Uygulamada, satır eni genellikle kısa surelerin (özellikle Kevser Suresi gibi) tek satıra sığacak biçimde yazılabilmesini sağlayacak şekilde ölçülür. Sayfa boyu ise Kur’an’daki en uzun ayet olan Bakara Suresi’nin 282. ayetinin bu satır eniyle bir sayfaya sığabileceği şekilde belirlenir. Bu ölçülendirme sonucunda her sayfa yaklaşık olarak 15 satırdan oluşur. Sayfa düzeni bu prensiplere göre oluşturulduğunda, Kur’an boyunca mevcut olan ayet sonlarının sayfa sonlarına denk geldiği bir uyum elde edilmiştir.

Bu yazım tarzı sadece görsel bir estetik değil, aynı zamanda fonksiyonel bir kolaylık da sunar. Hafızlık eğitimi alan bireyler için her sayfanın ayet bütünlüğü içinde olması, ezberlemeyi ve hatırlamayı kolaylaştırır. Ayrıca bu yöntem, Mushaf’ın kullanımında okuyucuya bütünlüklü bir anlam takibi sağlar. Ayet-Berkenar, hem Kur’an metninin kutsiyetine saygıyı hem de hat geleneğindeki sanatsallığı yansıtan bir uygulama olarak öne çıkar.

^{Kur'an Okuyan Kişi (Pexels)}

Önemli Temsilcileri ve Eserleri

Kayışzâde Hâfız Osman’ın ardından, Hasan Rıza Efendi (1849–1920) Ayet-Berkenar düzenini başarılı şekilde uygulayan hattatlardan biridir. "Devlet Hattatı" unvanına sahip olan Hasan Rıza Efendi, yazdığı Mushaflarda bu düzeni hem teknik açıdan hem de sanatsal yönden estetikle birleştirmiştir. Hasan Rıza Efendi'nin yazdığı Mushaflar günümüzde pek çok camide, müzede ve özel koleksiyonda muhafaza edilmektedir.

Yine bu dönemde yetişen Hattat Mehmed Hulusi Efendi, Şefik Bey, İsmail Zühdi Efendi gibi isimler de Ayet-Berkenar düzenini kullanarak Mushaf yazımında bu yöntemin yerleşmesine katkı sağlamışlardır. Bu hattatlar, sadece düzeni korumakla kalmamış, aynı zamanda Osmanlı cilt sanatı, tezhip ve ebru gibi diğer geleneksel sanatlarla Mushafları zenginleştirerek onları görsel olarak da birer sanat eseri hâline getirmiştir.

Ayet-Berkenar düzeninde yazılmış Mushaf örnekleri, bugün Topkapı Sarayı Müzesi, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, Süleymaniye Kütüphanesi ve çeşitli özel koleksiyonlarda görülebilmektedir. Bu eserler, yalnızca dini metinler olmanın ötesinde, hattatların estetik anlayışını ve kitap sanatlarına verdiği önemi belgeleyen eserlerdir.

^{Hasan Rıza Efendi Hattı (Fotoğraf: Muhammed Ali Peker)}

Günümüzde Kullanımı

Ayet-Berkenar düzeni, günümüzde de hem geleneksel hem modern Mushaf üretiminde uygulanmaya devam etmektedir. Türkiye’de basılan birçok resmî ve özel Mushaf, hâlâ bu düzene uygun şekilde hazırlanmakta; özellikle Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayınlanan Mushaflarda Ayet-Berkenar prensipleri korunmaktadır. Bu düzen, okuyuculara ayet bütünlüğü içinde bir takip kolaylığı sağladığı için, sadece estetik değil aynı zamanda işlevsel yönüyle de tercih edilmektedir.

Modern baskı teknolojilerinin gelişmesiyle birlikte, Ayet-Berkenar sistemine uygun dijital tasarımlar yapılmakta; Mushaflar bilgisayar destekli yazım ve dizgi yazılımlarıyla bu düzene göre şekillendirilmektedir. Bununla birlikte, geleneksel hat sanatını yaşatmak amacıyla el yazması Mushaflar hazırlayan hattatlar da bu düzeni uygulamaya devam etmektedir. Özellikle klasik nesih hattı ile yazılan özel koleksiyon Mushaflarında Ayet-Berkenar, yazımın temel ilkesi olarak kabul edilmektedir.

Ayrıca, hafızlık eğitimi veren Kur’an kursları, bu düzeni taşıyan Mushafları tercih etmektedir. Çünkü her sayfanın bir bütünlük içinde tamamlanması, ezber yapan bireyler için daha sistematik bir çalışma imkânı sunar. Sayfa başı ve sonlarının sabit olması, hatırlama ve tekrar etme süreçlerini kolaylaştırır.