Bayağı vaşak (Lynx lynx), kedigiller familyasından, Avrasya’da geniş bir alana yayılmış olan büyük bir yırtıcı memelidir. Uzun bacakları, kısa kuyruk ucu ve kulaklarındaki siyah püsküllerle tanınır. Kürk rengi gri, sarımsı ya da kızılımsı tonlarda değişir ve desenleri beneksizden yoğun benekliye kadar farklılık gösterir. Genellikle ormanlık bölgelerde yaşar, ancak Orta Asya’da açık bozkırlarda ve dağlık alanlarda da bulunur. Tür, günümüzde genel olarak “asgari endişe” kategorisinde değerlendirilse de bazı Avrupa alt popülasyonları tehlike altındadır.

Morfolojik Özellikler

Bayağı vaşak (Lynx lynx), kedigiller içinde en iri vaşak türüdür ve morfolojik özellikleri yaşadığı coğrafyaya göre belirgin farklılıklar gösterebilir. Gövde uzunluğu 90–120 cm, kuyruk uzunluğu 19–23 cm, ağırlığı ise genellikle 17–25 kg arasındadır; kuzey ve doğu popülasyonları güneydekilere göre daha büyük, erkek bireyler dişilerden yaklaşık %25–30 daha ağırdır.^【1】  Uzun bacakları, geniş ve kışın yoğun tüylerle kaplanan patileri kar üzerinde rahat hareket etmesini sağlar.

Kısa kuyruğunun ucu siyah, kulaklarının arka kısmı beyaz benekli siyah renkte ve uçları uzun siyah püsküllüdür. Yüzde belirgin bir yele oluşumu vardır. Kürk rengi gri, sarımsı ya da kızılımsı tonlardadır; desenleri beneksizden iri benekliye, hatta rozet biçimlilere kadar çeşitlilik gösterir. Karın, göğüs ve bacak içleri açık renklidir. Orta Asya alt türü L. l. isabellinus soluk, neredeyse lekesiz tüy rengine sahiptir. Bu özellikleriyle tür, hem ormanlık hem dağlık ekosistemlerde yaşamaya uyum sağlamıştır.

^{Bayağı Vaşak (pixabay)}

Alt Türleri

• L. l. lynx (Kuzey vaşağı): Kuzey Avrupa ve Batı Sibirya; Avrupa Rusyası’ndan Yenisey’e dek.
• L. l. carpathicus (Karpat vaşağı): Karpat Dağları ve Orta/Doğu Avrupa.
• L. l. balcanicus (Balkan vaşağı): Balkanlar (Arnavutluk, Makedonya, Karadağ, Kosova).
• L. l. dinniki (Kafkas vaşağı): Kafkaslar; güneye Türkiye, Irak, İran.
• L. l. isabellinus (Türkistan vaşağı): Orta Asya (Türkmenistan’dan Çin/Hindistan/Nepal/Bhutan’a).
• L. l. wrangeli (Sibirya vaşağı): Yenisey’in doğusu Sibirya; Rusya’dan Çin’e.

Dağılım ve Yaşam Alanı

Bayağı vaşak, Avrasya’nın en geniş yayılış alanına sahip yırtıcı memelilerinden biridir. Dağılımı batıda İskandinavya ve Orta Avrupa’dan başlayarak Sibirya ormanları boyunca Orta Asya, Himalayalar ve Tibet Platosu’na kadar uzanır. Tarihsel olarak tüm Avrupa, Rusya ve Orta Asya’da yaygınken, günümüzde insan faaliyetleri nedeniyle batı ve güney bölgelerde parçalanmış ve bazı alanlarda yok olmuştur. Batı Avrupa’da soyunun tükenmesinin ardından Avusturya, Fransa, İsviçre, Almanya, Slovenya, İtalya ve Çekya gibi ülkelerde yeniden yerleştirme çalışmaları yapılmıştır.

Tür, genel olarak yoğun orman örtüsüne sahip alanlarda yaşar. Avrupa ve Sibirya’da geniş yapraklı ve iğne yapraklı ormanları, bol av barındıran karışık ormanları tercih eder. Orta Asya’da ise daha seyrek ağaçlı bozkırlar, kayalık yamaçlar ve dağlık bölgelerde bulunur. Himalayalar’ın kuzey eteklerinden Tibet Platosu’na kadar uzanan yüksek rakımlarda (5.500 metreye kadar) gözlenmiştir. Yaşam alanı seçimi av hayvanlarının bolluğu ve bitki örtüsünün sağladığı gizlenme olanaklarıyla yakından ilişkilidir. Tür, açık alanlardan kaçınır ve orman sürekliliği bozuldukça dağılımı da sınırlanır.

Üreme

Bayağı vaşak yılda bir kez, genellikle şubat–nisan ayları arasında çiftleşir. Dişiler yalnızca yaklaşık üç gün süreyle çiftleşmeye hazır hale gelir. Eşleşmeden sonra erkek bölgeden ayrılır; yavruların bakımı tamamen dişi tarafından üstlenilir. Gebelik süresi 67–74 gün olup doğumlar genellikle mayıs sonu–haziran başında gerçekleşir. Bir doğumda genellikle 2–3 yavru dünyaya gelir; bu sayı 1 ile 5 arasında değişebilir. Yeni doğan yavrular 300–350 gram ağırlığındadır. Yavrular yaklaşık 4 aylıkken sütten kesilir ve 10. ayda bağımsız hale gelir. Dişiler ortalama 2 yaşında, erkekler ise 3 yaşında cinsel olgunluğa ulaşır. Dişiler uygun koşullarda 14 yaşına kadar, erkekler ise 17 yaşına kadar üreyebilir.

^{Yavru Vaşak (pixabay)}

Beslenme

Bayağı vaşak, tamamen etçil bir türdür. Avının büyük kısmını küçük ve orta boy toynaklılar oluşturur. Avrupa’da en yaygın avları karaca (Capreolus capreolus), çengel boynuzlu dağ keçisi (chamois, Rupicapra rupicapra), ren geyiği ve misk geyiğidir. Bu türler azaldığında, vaşak tavşan, yaban tavşanı, tilki, kuş, oklu kirpi, dağ sıçanı, hatta evcil koyun ve keçi gibi daha küçük avlara yönelir. Avını yoğun bitki örtüsü veya kar örtüsü altında saklanarak takip eder, ani bir sıçrayışla saldırır ve genellikle boğazdan ısırarak öldürür. Bir günde yaklaşık 1–2 kilogram et tüketir ve avının artan kısmını saklayarak birkaç gün boyunca beslenir. Vaşak, bulunduğu bölgelerde karaca ve çengel boynuzlu keçi gibi türlerin popülasyonlarını düzenleyen önemli bir ekolojik role sahiptir.

Koruma Durumu

Bayağı vaşak, geniş yayılış alanı ve kuzeydeki istikrarlı popülasyonları nedeniyle IUCN Kırmızı Listesi’nde “Asgari Endişe (Least Concern)” kategorisinde yer alır. Ancak türün Avrupa’daki bazı izole alt popülasyonları ciddi tehdit altındadır; özellikle Balkan vaşağı (L. l. balcanicus) “Kritik Tehlike Altında”, Bohem-Bavyera ve Vosges-Palatin alt popülasyonları ise “Tehlikede” olarak değerlendirilir.

Tür, CITES Ek II, Bern Sözleşmesi Ek III ve AB Habitat Direktifi Ek II ve IV listelerinde yer alarak uluslararası koruma kapsamına alınmıştır. Afganistan, Arnavutluk, Avusturya, Azerbaycan, Bulgaristan, Çin, Çekya, Fransa, Gürcistan, Almanya, Yunanistan, İran, İtalya, Kazakistan, Kırgızistan, Polonya, Slovenya, İsviçre, Türkiye, Türkmenistan ve Özbekistan gibi birçok ülkede yasal olarak korunmaktadır. Ancak İsveç, Finlandiya ve Romanya gibi bazı ülkelerde sınırlı sayıda bireyin avlanmasına izin verilmektedir; Estonya, Norveç ve Letonya’da ise belirli dönemlerde kontrollü av uygulanmaktadır.

Avrupa’da türün soyunun tükendiği bölgelerde yeniden yerleştirme programları yürütülmüş; İsviçre, Avusturya, Fransa, Almanya, Slovenya, Çekya ve İtalya’da başarılı popülasyonlar oluşturulmuştur. Bununla birlikte, kaçak avcılık, habitat kaybı, yol ve yerleşim kaynaklı parçalanma ile genetik çeşitliliğin azalması hâlâ önemli tehditler arasındadır.

Asya’da ise türün durumu birçok ülkede yeterince bilinmemektedir. Habitat tahribatı, av hayvanlarının azalması, kürk ticareti ve intikam amaçlı öldürmeler başlıca tehditleri oluşturmaktadır. Özellikle Orta Asya’da yetersiz koruma, zayıf mevzuat uygulamaları ve sınırlı izleme çalışmaları bu tehditleri artırmaktadır.

Son yıllarda Balkan Vaşağı Koruma Programı (2006–) gibi bölgesel girişimler başlatılmış, yerel topluluklarda farkındalık artırılmış ve yaban hayatı denetimleri güçlendirilmiştir.