Beytüşşebap Jirki Kilimi, Şırnak ilinin Beytüşşebap ve çevresinde üretilen, yün ipliklerle dokunan bir el sanatı ürünüdür. Kilim dokuması, çözgü ve atkı ipliklerinin belirli düzen içinde geçirilmesiyle gerçekleştirilir. Kilimlerin dokuma geleneği bölge halkı tarafından uzun süredir sürdürülmekte olup motifler coğrafi sınırın yaşam biçimi ve kültürel değerleriyle ilişkilidir.
Beytüşşebap Jirki Kilimi (Kültür Portalı)
Kullanılan Malzemeler ve Boyama Yöntemleri
Beytüşşebap Jirki Kilimi üretiminde kullanılan temel malzeme saf yün ipliklerdir. Dokumada ipliklerin rengini elde etmek için kök boyaları kullanılır. Kahverengi tonları “raye tırşık” bitkisinden, kırmızı tonları “rın” kökünden, siyah ve kahverengi tonları ceviz kabuğundan, yeşil tonları “giyarenk” kökünden, sarı tonları ise sanman ve soğan kabuğundan elde edilir.
Renklerin ortaya çıkmasında ek olarak maya ve yardımcı maddeler de kullanılır. Kırmızı için sumak, diğer renklerde “lep”; siyah renk için kül, siyah ve sarı tonlar için tuz gibi doğal maddeler boyamada yer alır. Kök boyaları ile yapılan renklendirme işlemi, ipliklerin kalıcı ve doğal renkler kazanmasını sağlar.
Malzemeler ve boyama süreci, kilimin coğrafi sınır içinde üretilmesini zorunlu kılacak şekilde belirlenmiştir ve tüm renkler ile iplikler yörede temin edilen doğal kaynaklardan sağlanır. Bu yöntemler, kilimin özgün ve geleneksel karakterini korumasını sağlar.
Dokuma Teknikleri
Beytüşşebap Jirki Kilimi dikey tip tezgâhlarda dokunur. Dokuma sürecinde çözgü iplikleri belirli bir düzenle gerilir ve atkı iplikleri çözgü ipliklerinin üzerinden geçirilerek motifler oluşturulur. Kilimlerde kullanılan temel dokuma teknikleri arasında düz dokuma, zilli, cicim ve sumak yöntemleri bulunur.
Düz dokuma, çözgü ipliklerinin atkı iplikleri ile tamamen kaplanmasıyla iki yüzü aynı görünüme sahip dokumalar oluşturulmasını sağlar. Zilli teknik, birden fazla iplik türünün belirli aralıklarla üst üste ve alt üste geçirilmesiyle uygulanır. Cicim tekniğinde, desen iplikleri çözgü ipliklerinin üzerinden belirli sayıda atlanarak geçirilir ve atkı ipliği ile sıkıştırılır. Sumak dokuma yöntemi ise renkli desen ipliklerinin çözgü ipleri üzerine sarılmasıyla desenlerin belirginleştirilmesini sağlar.
Kilim, küçük ve ince motiflerden oluşacak şekilde sık dokunur ve geometrik, figüratif veya soyut desenlerin oluşturulmasına imkân verir. Dokuma sırasında kullanılan yardımcı araçlar arasında kirkit, makas, çözgü tahtası, varangelen ve teşi yer alır.
Dokuma Aşamasından Bir Görsel (AA)
Motifler ve Anlamları
Beytüşşebap Jirki Kilimi, coğrafi sınırın kültürel yaşamını ve doğal çevresini yansıtan motiflere sahiptir. Kilimlerde hayvan, bitki ve çiçek figürleri ile soyut geometrik motifler bir arada kullanılır. Her motif belirli bir anlam taşır; örneğin “kurt ayağı” ve “akrep” motifleri korku ve kıskançlığı, “muhabbet kuşu” sevgi ve sohbeti, “koç boynuzu” ise erkeklik ve yiğitliği temsil eder.
Bitki ve çiçek motifleri, bereket, üretkenlik ve mutluluk ile ilişkilendirilir. “El belinde” motifi üretkenliğin sembolü olarak kullanılırken, “hayat ağacı” ölümsüzlüğü simgeler. Kilimde yer alan başlıca motifler arasında Çılgül, Lüleper, Gülsariye, Gulhezar, Şamari, Kesneker, Lüle, Gula Gulharuk, Urisi, Jirkan, Şağbaran, Serhevştivik, Şimgubik, Canbezar ve Bekik bulunur.
Diğer motifler ise farklı figüratif ve soyut desenlerle çeşitlendirilir: Sine (Fas tarzı), Kupale Çıldar, Sıtayık, Yarıyuk, Pepke Guri, Sıtini Reş, Şımga Buké, Belitanık, Heçık, Kırıkçık, Sölik, Steyre, Şehık, Lakıp, Gamezık ve Kerbahar motifleri kilim yüzeyinde düzenli bir kompozisyon oluşturur. Bu motifler, kilimin geleneksel dokusunu ve coğrafi sınırın özgün kimliğini korumasını sağlar.
Kullanım Alanları
Beytüşşebap Jirki Kilimi, ev dekorasyonu, yer sergisi ve seccade olarak kullanılmaktadır. Kilimlerin boyutları ve dokuma yoğunluğu, farklı mekân ve amaçlar için uygun olacak şekilde tasarlanmıştır. Ürünler bireysel kullanım ve sergileme amacıyla değerlendirilmektedir. Kilimler, ayrıca hediyelik ve geleneksel çeyizlik olarak da kullanılabilir.
Üretim Yöntemi ve Ölçüleri
Beytüşşebap Jirki Kilimi dikey tezgâhlarda dokunur ve üretim alanının iyi aydınlatılmış, havalandırması yapılmış ve düz bir zemine sahip olması gerekir. Kilimler, ince ve küçük motiflerle sık dokunur. Geleneksel olarak ortalama boyutları 1,3 × 2 metre civarında olup metrekare ağırlığı yaklaşık 1,7 kilogramdır.
Kilimler dikdörtgen biçimde hazırlanır; ortalama en ölçüsü 150 cm, boy ölçüsü 350 cm, saçak uzunluğu yaklaşık 6 cm’dir. Dokumada 1 cm’de yaklaşık 7 ilmek kullanılır. Renk düzeni, ana renkler olarak bordoya yakın kırmızı, lacivert, kahverengi, siyah ve beyaz; ara renkler olarak yeşil, sarı ve mavi şeklinde uygulanır. Bu boyut ve dokuma özellikleri, kilimin geleneksel karakterinin korunmasını sağlar.
Üretim Aşamasına Ait Bir Görsel (AA)
Kültürel ve Ekonomik Önemi
Beytüşşebap Jirki Kilimi, bölgenin kültürel mirasının önemli bir parçasını oluşturur ve yerel geleneklerin devam ettirilmesini sağlar. Kilimlerde kullanılan motifler ve desenler, yöre halkının dini inançları, günlük yaşamı ve doğayla ilişkisini yansıtır. Coğrafi sınırın ekonomisinde kilim üretimi, yerel kadınların el emeğine dayalı gelir elde etmesine katkı sağlar.
Üretim, satış ve tanıtım süreçleri, bölge ekonomisine ve sosyal yapıya etki eder. Kilimler, yörede düzenlenen sosyal ve kültürel etkinliklerde, çeyizlik ve hediyelik olarak değerlendirilir. Ayrıca yerel ve uluslararası pazarlarda satışı yapılmaktadır.
Muhafaza ve Saklama Yöntemleri
Beytüşşebap Jirki Kilimi, renk ve dokusunun korunması amacıyla rulo hâlinde saklanır. Kilimlerin doğrudan güneş ışığına maruz kalmaması ve nem ile rutubetten uzak tutulması gereklidir. Bu yöntem, kök boyaları ile renklendirilmiş yün ipliklerin uzun ömürlü olmasını sağlar ve dokuma desenlerinin bozulmasını önler. Saklama sırasında kilimin formunun korunması için düz ve havadar alanlar tercih edilir.
Beytüşşebap Jirki Kilimi (AA)
Denetim ve Kontrol Mekanizması
Beytüşşebap Jirki Kilimi üretimi, Beytüşşebap Kaymakamlığı koordinasyonunda denetlenir. Denetim ekibi; Kaymakamlık, İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü, Halk Eğitim Müdürlüğü ve İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğünden görevli uzmanlardan oluşur. Denetimler, yılda en az bir kez düzenli olarak yapılır; ayrıca gerekli görüldüğünde veya şikâyet durumunda ek kontroller gerçekleştirilebilir.
Denetim sürecinde kilimde kullanılan malzemelerin uygunluğu, üretim yöntemlerine uyum ve coğrafi işaret ambleminin doğru kullanımı kontrol edilir. Denetim mercii, gerektiğinde kamu veya özel kuruluşlardan uzman desteği alabilir ve hizmet satın alabilir. Bu mekanizma, kilimin üretim standardı ve coğrafi sınır ile ilişkisini güvence altına alır.
Günümüzdeki Üretim ve Sürdürülme Çabaları
Beytüşşebap Jirki Kilimi geleneği, bölgedeki kadınlar tarafından devam ettirilmektedir. Üretim, GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığına bağlı Beytüşşebap Çok Amaçlı Toplum Merkezinde (ÇATOM) sürdürülen eğitim ve kurs programları aracılığıyla yürütülür. Kilim dokuma kurslarında yöresel motifler ve kök boyası kullanımı öğretilmektedir.
Dokunan kilimler yerel satış noktaları ve sosyal medya aracılığıyla yurt içi ve yurt dışına ulaştırılır. Bu süreç, bölge ekonomisine katkı sağlar ve coğrafi sınırın kültürel değerlerinin sürdürülmesini destekler.
