British Museum, 1753’te Hans Sloane’un koleksiyonunun Parlamento’ya devriyle kurulan ve 1759’da Londra’da halka açılan dünyanın ilk ulusal ve kamusal müzesidir. Kuruluşundan itibaren Aydınlanma dönemi değerleri doğrultusunda insanlık tarihini, kültürlerini ve doğa bilgisini evrensel bir çerçevede sergilemeyi amaçlamıştır. 

Müze günümüzde 6 milyondan fazla yıllık ziyaretçiyle dünyanın en yoğun ziyaret edilen kurumları arasındadır. Evrensel müze kimliğiyle öne çıkmakla birlikte, koleksiyonların önemli bir kısmının sömürgecilik, savaş ve paylaşım uygulamalarıyla elde edilmesi nedeniyle iade ve mülkiyet tartışmalarının merkezindedir.

^{British Museum (Unsplash)}

Tarihçe

British Museum, 1753 yılında hekim ve doğa bilimci Sir Hans Sloane’un yaklaşık 71.000 parçalık koleksiyonunu İngiliz Parlamentosu’na devretmesiyle kuruldu. Parlamento’nun çıkardığı yasa ile koleksiyonun kamu yararına korunması garanti altına alındı. Londra’daki Montagu House, müzenin ilk mekânı olarak düzenlendi ve 15 Ocak 1759’da halkın ziyaretine açıldı. Müze, bu yönüyle dünyanın ilk ücretsiz ve kamusal müzesi kabul edilir.

Ziyaretçi sayılarının artmasıyla Montagu House yetersiz kalınca, 1823’te Sir Robert Smirke tarafından Yunan Uyanışı üslubunda yeni bir bina inşa edildi. Bu yapıya 1857’de Round Reading Room eklendi ve müze, araştırmacılar için önemli bir merkez hâline geldi. Aynı dönemde koleksiyon, Elgin Mermerleri (Parthenon heykelleri), Rosetta Taşı ve Asur kabartmaları gibi eserlerle büyüdü. Eserlerin önemli kısmı imparatorluk genişlemeleri, savaş ganimetleri ve paylaşım (partage) uygulamaları yoluyla edinildi.

1897’de Benin Seferi sırasında yağmalanan Benin Bronzları, müzeye ulaşan en tartışmalı koleksiyonlardan biridir. 20. yüzyılın başında Aurel Stein’in Orta Asya seferleriyle Dunhuang el yazmaları ve arkeolojik buluntular Londra’ya taşındı. Bu süreç, koleksiyonun çeşitliliğini artırırken sömürgecilik ve yağma tartışmalarını da beraberinde getirdi.

1963 tarihli British Museum Act ile kurumun yönetim yapısı yeniden düzenlendi. 20. yüzyılın ikinci yarısında koleksiyonların korunması ve sergilenmesi için yeni politikalar geliştirildi. 2000 yılında Norman Foster tasarımı Queen Elizabeth II Great Court açılarak sergi alanları ve ziyaretçi kapasitesi genişletildi.

^{Queen Elizabeth II Great Court (Unsplash)}

Mimari Özellikler

British Museum’un ilk yapısı, 17. yüzyılın sonlarında inşa edilen Montagu House idi. Fransız barok üslubundaki bu yapı, 1759’daki açılıştan itibaren sergileme mekânı olarak kullanıldı. Artan ziyaretçi sayıları ve genişleyen koleksiyon karşısında Montagu House kısa sürede yetersiz kaldı.

^{Montagu House (Rawpixel)}

1823’te Sir Robert Smirke tarafından tasarlanan yeni bina, Yunan Uyanışı (Greek Revival) üslubunun önemli örneklerinden biri kabul edilir. Dış cephede klasik sütun dizileri, üçgen alınlıklar ve simetrik düzen öne çıkar. Müzenin kuzey cephesi 44 İyon düzenindeki sütunuyla antik tapınak etkisi yaratır. Binanın iç mekânında geniş galeriler, yüksek tavanlar ve doğal ışığı içeri alan pencereler sergileme koşullarını iyileştirmiştir.

1857’de tamamlanan Round Reading Room, Richard Westmacott’un tasarımıyla müze mimarisine eklendi. Dairesel planlı bu mekân, demir konstrüksiyon ve geniş kubbesiyle dönemin mühendislik başarısını yansıtır. Uzun yıllar araştırmacılara hizmet eden okuma salonu, Karl Marx’tan Virginia Woolf’a kadar pek çok düşünürün çalışma alanı olmuştur.

^{Reading Room (Rawpixel)}

2000 yılında Norman Foster tarafından tasarlanan Queen Elizabeth II Great Court, müzenin dikkat çekici modern müdahalesidir. Cam çatıyla örtülen bu avlu, Avrupa’nın en büyük kapalı meydanı haline gelmiş; ziyaretçi akışını düzenleyen merkezi bir mekân oluşturmuştur. Great Court’un ortasında Round Reading Room korunarak modern tasarımla bütünleştirilmiştir.

Bugün British Museum’un mimari yapısı, 18. yüzyıl barok mirası, 19. yüzyıl klasik üslubu ve 21. yüzyıl çağdaş eklemeleriyle çok katmanlı bir kimlik taşır. Müze ayrıca ilerleyen yıllarda Western Range yenilemesi ve sürdürülebilirlik odaklı Energy Centre Programme kapsamında yeni mimari dönüşümler geçirmeyi planlamaktadır.

Koleksiyonlar

British Museum’un koleksiyonları yaklaşık sekiz milyon eseri kapsar ve insanlık tarihinin farklı dönemlerini ile kültürlerini temsil eder. Müzenin en bilinen bölümleri arasında Eski Mısır koleksiyonu yer alır; Rosetta Taşı, heykeller, mumyalar ve gündelik yaşamdan buluntular bu bölümün öne çıkan parçalarıdır. Antik Yunan ve Roma koleksiyonları Parthenon’dan getirilen Elgin Mermerleri, heykeller, çömlekler ve sikke örnekleriyle dikkat çeker. Mezopotamya koleksiyonunda Asur saray kabartmaları, Babil ve Ur buluntuları ile çivi yazılı tabletler yer almaktadır.

^{Elgin Mermerleri (flickr)}

Asya koleksiyonları, Çin bronz eserleri, seramikleri, kaligrafi ve resim örneklerinden Hint heykellerine ve Budist sanatına uzanan geniş bir yelpazeyi kapsar. Orta Asya’dan getirilen Dunhuang el yazmaları bu koleksiyonun tartışmalı ve önemli parçalarındandır.

Afrika koleksiyonları içinde 1897’de Benin Krallığı’ndan alınan tunç plakalar ve heykeller, diğer maskeler ve tekstil örnekleri öne çıkar. Amerika kıtası koleksiyonları yerli toplulukların arkeolojik ve etnografik mirasından oluşur.

^{Afrika Koleksiyonu (flickr)}

İslam sanatı koleksiyonunda Osmanlı dönemi İznik seramikleri önemli bir yer tutar; ayrıca cam, metal işçiliği ve hat örnekleri de sergilenmektedir. Avrupa koleksiyonları ise Orta Çağ ve Rönesans sanatından Sutton Hoo defineleri ve Viking dönemi materyallerine kadar uzanır.

Müzenin madeni para ve madalya koleksiyonu da geniştir. Tüm bu bölümler, hem Londra’daki sergilerde hem de uluslararası ödünç verme ve dijital erişim programlarıyla geniş kitlelere ulaştırılmaktadır.

Osmanlı Koleksiyonları

British Museum koleksiyonunda Osmanlı ve Anadolu kökenli çok sayıda eser yer almaktadır. Müzenin “İslam Dünyası” bölümünde Sultan III. Selim’e ait bir kılıç, İstanbul’daki Mimar Sinan eseri Çinili Hamam’dan getirilen çiniler, koleksiyoner John Henderson’un ölümünden sonra bağışlanan çini eşyalar ve müzenin ilk yöneticilerinden Augustus Wollaston Franks tarafından bağışlanan ya da satın alınan çeşitli eserler sergilenmektedir.

^{İznik Seramikleri (Anadolu Ajansı)}

Bunun yanı sıra, Anadolu kökenli arkeolojik buluntular da müzede önemli bir yer tutar. Gümüşhane’de bulunan bronz Afrodit başı ile Hatay’da keşfedilen Kral İdrimi heykeli, bu koleksiyonun öne çıkan parçaları arasında yer almaktadır. Müzedeki galerilerde ayrıca Muğla’dan getirilen Halikarnas Mozolesi kalıntıları, Knidos Aslanı ve Ksanthos’tan Nereidler Anıtı gibi eserler de sergilenmektedir.

^{Halikarnas Mozolesi Kalıntısı (Anadolu Ajansı)}

Tartışmalar ve Eleştiriler

British Museum’un koleksiyonları, kuruluşundan bu yana sömürgecilik dönemi edinimleri ve tartışmalı yollarla elde edilen eserler nedeniyle eleştirilere konu olmuştur. Parthenon’dan getirilen mermerler, Rosetta Taşı, Benin Bronzları, Maqdala koleksiyonu ve Orta Asya’dan taşınan Dunhuang belgeleri gibi parçalar mülkiyet ve iade taleplerinin merkezindedir. Yunanistan, Parthenon heykellerinin Atina’ya dönmesini uzun süredir talep etmekte; Mısır, Rosetta Taşı’nın iadesini istemekte; Nijerya, Benin Bronzlarının geri verilmesi için resmî girişimlerde bulunmaktadır.

Türkiye de bu tartışmaların bir tarafıdır. Anadolu ve Osmanlı kökenli eserler için Kültür ve Turizm Bakanlığı Kaçakçılıkla Mücadele Dairesi, Dışişleri Bakanlığı aracılığıyla müzeye mektup göndererek kayıp haberlerinin ardından koleksiyondaki eserlerin durumuna dair bilgi istemiş ve iade talebinde bulunmuştur. Gümüşhane’de bulunmuş bronz Afrodit başı, Hatay’da tespit edilen Kral İdrimi heykeli, İstanbul’daki Çinili Hamam’dan çiniler ve Sultan III. Selim’e ait kılıç, bu bağlamda dikkat çeken örnekler arasındadır.

2023 yılında müzenin depolarındaki eserlerin çalındığı ve kaybolduğu yönündeki haberler tartışmaları yoğunlaştırmıştır. Yaklaşık 2.000 parçanın kaybolduğu, bazılarının internet üzerinden satıldığı ortaya çıkmış; sorumlu tutulan küratör Peter Higgs görevden alınmış, Müze Müdürü Hartwig Fischer ise istifa etmiştir. Bu gelişmeler müzenin güvenliği ve etik sorumluluğu konularında eleştiriler doğurmuştur.

Çin, koleksiyonun büyük kısmının “uygunsuz ve ahlaka aykırı yollarla” elde edildiğini vurgulayarak Shang, Zhou, Wei ve Jin hanedanlarına ait yaklaşık 23.000 eseri talep etmiştir. Gana, Hindistan ve Etiyopya da eserlerin iadesi yönünde resmî taleplerini yinelemiştir. İngiltere tarafı ise eserlerin Londra’da daha iyi korunduğu, zamanında izinlerle getirildiği ve sergilenmelerinin söz konusu ülkelerin tanıtımına katkı sağladığı savunusunu öne sürmektedir.

Bu çerçevede British Museum, evrensel müze kimliği iddiasını sürdürmekle birlikte, eserlerin elde ediliş koşulları, iade talepleri ve güvenlik zaafları nedeniyle hem uluslararası kamuoyunun hem de akademik çevrelerin eleştirilerinin merkezinde yer almaktadır.