Bursa Ulu Camii minberi, Yıldırım Bayezid döneminde inşa edilen Bursa Ulu Camii'nin içinde yer alan, ceviz ağacından yapılmış, kündekâri tekniğiyle imal edilmiş bir ahşap mimari unsurdur. Geometrik ve bitkisel bezemeleri, farklı tekniklerin bir arada kullanımı ve zengin kompozisyon çeşitliliğiyle Anadolu'daki ahşap minber sanatının önde gelen örneklerinden biri olarak değerlendirilir.
Minber, Dakku oğlu Abdülaziz oğlu Hacı Mehmed adlı ustanın eseridir. Yapım tekniği ve süslemeleriyle dönemin taş işçiliğiyle benzerlikler taşıyan minber, kündekâri, alçak kabartma ve kafes oyma tekniklerinin örneklerini yansıtmaktadır.
Bursa Ulu Camii Minberi (Hayalhanem İstanbul)
Tarihî Arka Plan
Bursa Ulu Camii ve onun minberi, Osmanlı Devleti’nin beylikten imparatorluğa geçiş sürecinde önemli rol oynayan Yıldırım Bayezid (1389–1402) döneminin mimari faaliyetleri içinde yer alır. Bu dönemde Osmanlılar, Anadolu beylikleri üzerinde hâkimiyet kurmuş, Balkanlarda önemli toprak kazanımları elde etmiş ve Niğbolu Zaferi gibi askerî başarılarla meşruiyetlerini pekiştirmiştir. Bu gelişmelerin ardından Yıldırım Bayezid, Kahire’deki Abbâsî halifesinden "Sultanü’l-Rum" unvanını talep etmiştir.
Yıldırım Bayezid, bu dönemde Edirne, Bergama ve Bursa gibi merkezlerde büyük çaplı imar faaliyetlerinde bulunmuştur. Edirne'de kendi adını taşıyan bir zaviye, Bergama’da bir ulu cami ve Bursa'da kapsamlı bir külliye inşa ettirmiştir. Bu külliye; cami, zaviye, imaret, hamam, iki medrese, bir darüşşifa ve Kazerunî dervişleri için yapılan bir zaviye yapısından oluşmaktadır. Külliyenin merkezinde yer alan Bursa Ulu Camii, bu inşa faaliyetlerinin en kapsamlı yapısıdır.
Ulu Caminin mimarı kesin olarak bilinmemekle birlikte, yapının Hacı Alâaddin ve Ömer b. İbrahim adlı mimarlar tarafından inşa edildiği düşünülmektedir. Bu iki mimar, Yıldırım Bayezid’in şehzadelik döneminde Mudurnu’da yaptırdığı külliyede ve Edirne Eski Camii'nde de görev almıştır. Caminin inşa süreci, Ankara Savaşı (1402) ve ardından gelen Fetret Devri’nde yaşanan siyasi ve ekonomik istikrarsızlıklardan etkilenmiş; yapı, Yıldırım Bayezid’in oğulları tarafından tamamlanmıştır.
Bursa Ulu Camii minberi de bu dönemin bir parçası olarak, Hicrî 802 (1399–1400) yılında, Yıldırım Bayezid’in emriyle yaptırılmıştır. Kitâbede şu ifadeler yer almaktadır:
"Mimma umile bi resmi’s-sultâni’l-muazzam Bayezid bin Murad Han bi-tevfîkihi sene semân mie ve isneyn."
(Murad Han oğlu Yüce Sultan Bayezid’in emriyle -bu minber- Allah’ın tevfikiyle 802 yılında yaptırıldı.)【1】
Ayrıca minberin batı cephesindeki korkuluk panoları arasında, sanatkârın ismi yer almaktadır. Buna göre minber, Dakku oğlu Abdülaziz oğlu Hacı Mehmed tarafından yapılmıştır. Sanatkârın isminin doğrudan minber üzerine kaydedilmiş olması, dönemin uygulamaları açısından dikkat çekicidir.
Minberin Genel Özellikleri
Bursa Ulu Camii minberi, Anadolu Türk ahşap işçiliği içinde kündekâri tekniğinin en gelişmiş ve anıtsal örneklerinden biridir. Tamamen ceviz ağacından yapılan minberde, parçalar çivi ve tutkal kullanılmadan geçmeli sistemle birleştirilmiştir.
Minberin tüm yüzeyleri kündekâri tekniğiyle oluşturulmuş geometrik desenler ve bitkisel bezemelerle kaplanmıştır. Süslemelerde alçak kabartma, kafes oyma ve sedef kakma gibi farklı teknikler bir arada kullanılmıştır. Geometrik bezemelerde sekizden on dört kolluya kadar değişen yıldız motifleri yer almakta; aynı yüzeyde farklı kollu yıldızların bir arada kullanımı zengin kompozisyonlara olanak tanımaktadır. Bazı yıldızlar düz çıtalarla, bazıları ise çember yayı biçiminde kıvrılmış çıtalarla oluşturulmuş, bazı göbeklerde ise yarım küre biçimli kabaralar tercih edilmiştir.
Minber yüzeylerindeki bezemeler, rûmî, palmet, kıvrıkdal, hatayi üslupta lotus ve tomurcuk gibi klasik bitkisel motifleri içerir. Bu süslemeler, hem kabartma hem de kafes oyma teknikleriyle detaylı şekilde işlenmiştir. Yapı, teknik işçilik ve estetik kompozisyon bakımından yalnızca ibadet mekânı donatısı değil, aynı zamanda Osmanlı erken dönem ahşap sanatının önde gelen örneklerinden biri olarak değerlendirilir.
Doğu Cephesi
Doğu cephesi, batı cephesiyle yapısal benzerlik gösterse de, süsleme yoğunluğu ve kompozisyon çeşitliliği açısından daha karmaşık bir yapıdadır. Kündekâri, alçak kabartma ve kafes oyma teknikleri burada da bir arada kullanılmıştır.
Süpürgeliğin alt bordüründe, uçları yivlendirilmiş üç yapraklı çiçekler ile palmetleri çevreleyen dilimli rûmîlerin ritmik dizilimi yer alır. Bu motifler çanak biçiminde tasarlanmış, yüzeyleri damarlandırılmıştır.
Üçgen alınlık kısmı, kırık çizgi sistemine dayalı 9, 10 ve 12 kollu yıldızlardan oluşan geometrik düzenlemeyle kaplanmıştır. Bazı yıldızların merkezleri yarım küre biçiminde kabara ile vurgulanmış, bazı kollar çember yayı formunda tasarlanmıştır. Aradaki yüzeylerde rûmî ve palmetli kıvrık dallar kullanılmış; bazı alanlara sedef kakmalı geometrik motifler yerleştirilmiştir.
Doğu cephesinde, süpürgelik üzerinde yatay dikdörtgen bir pano yer alır. Bu pano, yan yana sıralanmış üç dilimli sivri kemerle bölümlenmiştir. Her kemer açıklığında, yüzeye uygun biçimde dilimli rûmîler, kıvrık dallar, lotuslar ve üç yapraklı palmetler işlenmiştir. Bu bezemeler alçak kabartma tekniğiyle uygulanmıştır.
Kürsü altındaki dikdörtgen pano, 11, 9 ve 10 kollu yıldızlardan oluşan kırık çizgili geometrik düzenlemeye sahiptir. En alttaki 11 kollu yıldız, diğerlerinden büyük tutulmuştur. Yıldızlar arası yüzeyler rûmî ve palmetli kıvrık dallarla doldurulmuştur. Pano, uçları spiral yapan dilimli rûmîlerden oluşan bordürle çerçevelenmiştir.
Bursa Ulu Camii Minberi Doğu Cephesi, II. Abdülhamid Koleksiyonu (Bursa Belediyesi Kent Arşivi)
Kürsü korkuluğu kafes oyma tekniğiyle yapılmıştır. Alt ve üst kenarları bitkisel bordürlerle çevrili olan şebeke, bir altıgenin içine yerleştirilmiş on iki köşeli yıldız düzenlemesinden oluşur. Doğu cephesi, özellikle motif çeşitliliği, süsleme yoğunluğu ve teknik çeşitliliği bakımından minberin en zengin bölümlerinden biri olarak öne çıkar.
Korkuluk Detayı (Hayalhanem İstanbul)
Batı Cephesi
Batı cephesi, mimari kurgusuyla minberin kaidesini oluşturan süpürgelikler, üçgen aynalıklar ve kürsü altındaki panolardan meydana gelmiştir. Bu cephede toplamda 15 adet dilimli kemerli yüzeysel nişçik bulunmaktadır. Nişler, alttan ve üstten rûmî-palmet bileşimli bitkisel bordürlerle çevrelenmiştir. Bu bordürlerdeki rûmî ve palmet motifleri, üç yapraklı palmetleri çerçeveleyen kapalı formda düzenlenmiş; yaprak yüzeyleri yivlendirilmiş, damarlandırılmış ve üçgen profilli olarak şekillendirilmiştir.
Üçgen alınlık kısmı, kırık çizgi sistemine dayalı sonsuz karakterli geometrik düzenle bezenmiş olup, burada on iki ve sekiz kollu yıldız motifleri öne çıkar. Bazı yıldız göbekleri kabara biçiminde yükseltilmiş, bazı yıldız kolları ise çember yayı formunda tasarlanmıştır. Yıldızlar arasındaki altıgen yüzeyler dilimli rûmîler ve üç yapraklı palmetlerle süslenmiştir. Göbeklerde rûmîli saplarla taçlandırılmış palmetler ve dairevi rozetler yer alır.
Kürsü altındaki dikdörtgen pano, kırık çizgi sisteminden oluşan 14, 13, 11 ve 9 kollu yıldızların yukarıya doğru sıralandığı bir geometrik düzene sahiptir. En alttaki 14 kollu yıldızın merkezinde, sedef kakmayla yapılmış 7 kollu bir yıldız yer almaktadır. Yıldızlar arasındaki boşluklar kabartma rûmî-palmet motifleriyle doldurulmuştur. Bu panonun üzerindeki yatay dikdörtgen kuşakta, kûfi hatla üç kez tekrarlanan “Mülk Allah’ındır” ibaresi yaldızla işlenmiştir.【2】 Yazı kuşağının üzerinde, on kollu yıldızlardan oluşan kapalı geometrik düzen içeren bir başka pano yer almaktadır.
Batı cephesinin korkuluk kısmı altı panodan oluşur.
- Uçlardaki diyagonal panolar kafes oyma tekniğiyle yapılmış olup sekizgen ve çokgen geçişli düzenlemeler içerir.
- İkinci, dördüncü ve altıncı panolar, alçak kabartmayla işlenmiş on kollu yıldız kompozisyonlarından oluşur.
- Üçüncü ve beşinci panolar ise şeritlerle oluşturulmuş geometrik örgelerle bezenmiş ve kafes oyma tekniğiyle uygulanmıştır.
Batı Cephesi Yakın Detayı (Hayalhanem İstanbul)
Sanat Tarihi ve Anlam Katmanları
Yapının doğu üçgen aynalık yüzeyindeki yıldız dizilimleri bazı araştırmalarda evren tasavvuru veya kozmolojik yorumlarla ilişkilendirilmiş; yıldız kompozisyonlarıyla güneş sistemi arasında bağlantı kurulmuştur. Ancak bu tür yorumlarla geometrik bezemelerin felsefi arka planı arasında doğrudan ve tarihsel bir paralellik kurulamamaktadır. Minberde sekiz farklı yıldız biçiminin aynı düzlemde yer alması, yapının sanatsal kompozisyonunu güçlendirmekle birlikte, bu düzenlemelerin sembolik anlamlara mı yoksa görsel dengeye mi dayandığına dair kesin bir sonuca ulaşılamamaktadır.【3】
Orta Çağ İslam düşüncesinde evrenin yapısına ilişkin çeşitli fikirler öne sürülmüştür. Örneğin İbn Sînâ ve çağdaş filozoflar evreni dokuz felekten oluşan bir yapı olarak tanımlarken, İhvân-ı Safâ da bu kürelerin hareketlerinin mükemmel dairesel döngülerle gerçekleştiğini savunmuştur. Aynı şekilde, Osmanlı düşünürlerinden Davud-i Kayserî, Muhyiddin-i Arabî’nin eserine yazdığı şerhte evrenin dokuz küreden oluştuğunu belirtmiş; Yazıcızâde Ahmed Bîcân ise Dürr-i Meknûn adlı eserinde klasik felek tasavvurunu detaylandırmıştır. Minberin yıldız kompozisyonları ile bu anlayışlar arasında bir bağ olup olmadığı konusunda kesin belgeler bulunmamaktadır.
Bununla birlikte minberin böyle bir kurguya göre planlandığı varsayımı söz konusu olsa dahi, bu planlamanın yaptırana mı yoksa sanatkâra mı ait olduğu açık değildir. Diğer yandan minberin, üzerinde hutbe verilen kişiyi temsil ettiği göz önünde bulundurulduğunda, bu düzene sembolik anlamlar yüklenmiş olması da mümkün görülmektedir.
Evliya Çelebi’nin eserinde, bu tür yorumlara dair doğrudan bir bilgi bulunmamakta; bu durum, yapılan bazı anlamlandırmaların tarihî temelden çok, sonradan geliştirilmiş yaklaşımlar olabileceği ihtimalini doğurmaktadır. Bu çerçevede, minberin geometrik ve bitkisel kompozisyonlarının estetik bütünlüğü ve teknik işçiliği kadar, taşıdığı potansiyel sembolik anlamlar da sanat tarihçileri açısından değerlendirilmiştir.
Güncel Yorumlar ve Astronomi Tartışmaları
Minberdeki bazı yıldız biçimli düzenlemelerin astronomiyle ilişkilendirilebileceği yönünde değerlendirmeler de bulunmaktadır. Eski Bursa Belediye Başkanı Recep Altepe, 2017 yılında astronomi uzmanlarını şehre davet etmiştir. Minberde güneş sisteminin işlendiğini; bu kompozisyonun Kadızade-i Rûmî ve Molla Fenârî ile ilişkilendirildiğini ifade etmiştir. Altepe’ye göre, Galileo’dan yaklaşık 230 yıl önce, 1399 yılında inşa edilen minbere güneş sistemi işlenmiştir. 1930’da keşfedilen Plüton’un da burada yer aldığını söylemiştir.
Konuyla ilgili olarak eski Bursa Bilim ve Teknoloji Merkezi Astronomi Danışmanı Dr. Bülent Yaşarsoy ise minber üzerinde yer alan şekillerin gök cisimlerini andırdığını, ancak bu şekillerin bilimsel olarak gezegenlerle ilişkilendirilmesinin henüz mümkün olmadığını belirtmiştir.
