Cacabey ve Gökbilim Medresesi, Anadolu Selçuklu Devleti döneminde inşa edilen, gökbilim alanında eğitim vermek amacıyla tasarlanmış bir medresedir. Yapı, günümüzde Türkiye'nin Kırşehir il merkezinde yer almaktadır. Mimari özellikleri, yapım amacı ve tarihsel bağlamı bakımından 13. yüzyıl Selçuklu bilim ve eğitim anlayışını yansıtmaktadır. Yapı, zamanla cami işlevi kazanmış olup restorasyon çalışmaları sonucunda hem ibadet hem de kültürel miras değeri taşıyan bir yapı olarak korunmaktadır.

^{Cacabey ve Gökbilim Medresesi (AA)}

Kuruluş ve Tarihî Bağlam

Medrese, Anadolu Selçuklu Sultanı II. Gıyâseddin Keyhüsrev (hükümdarlığı: 1237–1246) döneminde, 1272–1273 (H. 671) yıllarında Kırşehir Emiri Nureddin Cibril bin Caca (Cacabey) tarafından yaptırılmıştır. Emirin adı yapıya verilmiş ve kaynaklarda Cacabey Medresesi olarak yer almıştır. Bu dönem, Anadolu'da Selçuklu beylerinin bilimsel faaliyetlere destek verdiği, özellikle gökbilimi, matematik ve dinî ilimlerin birlikte okutulduğu eğitim kurumlarının kurulduğu bir dönemdir. Cacabey’in bu yapıyı inşa ettirmesi, dönemin bilimsel ve siyasi atmosferiyle doğrudan ilişkilidir.

Mimari Yapı

Genel Plan ve Yapı Malzemesi

Medrese, Selçuklu döneminde yaygın olarak uygulanan avlulu, dört eyvanlı plan tipine sahiptir. Yapının dış cephesi kesme taş ile örülmüş olup, özellikle giriş cephesi taş işçiliği açısından belirgin örnekler sunmaktadır. Ana giriş, yüksek taç kapı ile sağlanmakta; girişin üzerinde kufi yazı ve geometrik motiflerle süslemeler yer almaktadır.

Taç Kapı ve Süsleme Unsurları

Taç kapı, yapıdaki süsleme programının merkezidir. Dışa taşkın şekilde inşa edilen bu kapı, mukarnaslı nişlerle çevrilidir. Süslemelerde Selçuklu taş oyma sanatının belirgin motifleri olan palmet, rumi ve geçme desenler görülmektedir. Kapının üzerinde yapının inşa kitabesi bulunmaktadır. Bu kitabede yapı tarihi ve baninin ismi yer almaktadır.

Avlu ve Mekânsal Düzenleme

Yapının merkezinde dikdörtgen planlı, açık avlu yer almaktadır ve avlunun çevresi revaklarla çevrilmiştir. Bu revakların arkasında öğrenci odaları (hücreler) ve derslikler bulunmaktadır. Avlunun dört tarafında yer alan eyvanlardan biri büyük eyvan olup, ana derslik olarak kullanıldığı değerlendirilmektedir.

^{Cacabey ve Gökbilim Medresesi (AA)}

Gözlem Kulesi

Medresenin kuzeybatı köşesinde silindirik yapıda bir kule bulunmaktadır. Bu kule, yapı ile bütünleşmiş şekilde inşa edilmiş olup, üst kısmında gözlem açıklıkları yer almaktadır. Kule, yapının gökbilimle ilişkili olarak tasarlandığını gösteren en önemli yapısal ögedir. Gözlem kulesinin içi, güneş ışığının geliş açılarını ve gök cisimlerinin konumlarını takip etmeye yönelik düzende yapılmıştır.

Gökbilimsel İşlev ve Eğitim Faaliyetleri

Cacabey ve Gökbilim Medresesi, Selçuklu dönemi bilim anlayışında önemli bir yer tutan gökbilim eğitimiyle doğrudan ilişkilidir. Yapının planlanmasında astronomik gözlem amacı taşıyan unsurlar barındırdığı görülmektedir. Gözlem kulesi, pencere yerleşimleri ve ışık açıklıkları bu amaca hizmet edecek biçimde düzenlenmiştir. Medresede gökbilimle birlikte klasik İslami ilimlerin de okutulduğu, bu bağlamda karma eğitim programlarının uygulandığı tahmin edilmektedir. Zaman tayini, takvim hesaplamaları ve kıble tespiti gibi konularda gözlemsel yöntemler kullanılmıştır.

^{Cacabey ve Gökbilim Medresesi (AA)}

Dönüşüm Süreci ve Camiye Çevrilmesi

Yapı, Osmanlı döneminde eğitsel işlevini büyük oranda yitirmiş ve ibadet amacıyla kullanılmaya başlanmıştır. Bu süreçte, medrese iç mekânına mihrap, minber ve kürsü gibi unsurlar eklenmiş; yapı cami statüsü kazanmıştır. Bu değişiklik, Selçuklu döneminden kalan birçok medresede görülen dönüşüm örnekleriyle paralellik göstermektedir.

Restorasyon ve Güncel Durum

Cacabey ve Gökbilim Medresesi, zamanla çeşitli dönemlerde tahribata uğramış, özgün mimari bazı unsurlarında bozulmalar meydana gelmiştir. 2020 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından başlatılan restorasyon süreci 2023 yılı içerisinde tamamlanmıştır. Restorasyon kapsamında;

• Taş cephe temizliği ve sağlamlaştırılması yapılmıştır.
• Gözlem kulesinin statik güçlendirmesi gerçekleştirilmiştir.
• Avlu zemininde yerel taş döşemeleri özgün formuna uygun şekilde yenilenmiştir.
• Süslemeler, orijinal örneklerine uygun biçimde konservasyon teknikleriyle korunmuştur.

Restorasyon sonrası yapı hem ibadete hem de kültürel ziyaretlere açılmıştır ve Türkiye’nin bilim tarihi açısından önemli yapılarından biri olarak korunmaya devam etmektedir.

^{Cacabay ve Gökbilim Medresesi (TRT Arşiv)}

Kültürel ve Bilimsel Önemi

Cacabey ve Gökbilim Medresesi, Anadolu’da gökbilim amaçlı inşa edilen ve bu alanda eğitim verilen az sayıdaki yapıdan biridir. Yapı, Selçuklu dönemi bilimsel düşünce sistemini yansıtan mimariye ve işlevsel bütünlüğe sahiptir. Gözlem kulesi gibi unsurlar, gökbilimle ilişkili inşa edilen medreselerin nadir örnekleri arasında yer almasına neden olmaktadır. Mimari detayları, taş işçiliği ve işlevsel planlaması bakımından bilim tarihi, mimarlık tarihi ve kültürel miras çalışmaları açısından yüksek düzeyde inceleme potansiyeli taşımaktadır.