Çöl iklimi, yıl boyunca son derece düşük yağış alan, buharlaşmanın yağıştan fazla olduğu, kuraklık koşullarının hakim olduğu bir iklim tipidir. Genellikle 30° enlemleri çevresinde, dönenceler kuşağında görülür. Bu kuşakta alçalan hava hareketleri nedeniyle bulut oluşumu engellenir ve yağış son derece nadir hale gelir. Çöl iklimleri, hem sıcak hem de soğuk bölgelerde ortaya çıkabilir.
Köppen iklim sınıflandırmasında çöl iklimi, “BW” harfleriyle ifade edilir. Sıcak çöl iklimi BWh, soğuk çöl iklimi ise BWk şeklinde tanımlanır. Bu sınıflandırma, yağış-sıcaklık ilişkisine ve bitki örtüsüne göre belirlenir. Sıcak çöl iklimlerinde sıcaklık yıl boyunca yüksekken, soğuk çöl iklimlerinde kışlar çok sert geçebilir.
İklim Özellikleri
- Yağış: Çöl bölgelerinde yıllık yağış miktarı genellikle 250 mm’nin altındadır. Bu miktar bazı yerlerde 50 mm’ye kadar düşebilir.
- Sıcaklık: Gündüz ve gece arasındaki sıcaklık farkı çok büyüktür. Gündüzleri 45°C’yi aşan sıcaklıklar yaşanırken, geceleri 0°C’nin altına düşebilir.
- Nem: Nem oranı çok düşüktür, bu da buharlaşmayı artırır.
- Buharlaşma: Buharlaşma miktarı yağıştan çok fazladır. Bu durum çölleşmeyi hızlandıran en önemli faktörlerden biridir.
- Bitki Örtüsü: Suya dayanıklı (kserofit) bitkiler sınırlı olarak bulunur. Bazı bölgelerde ise hiç bitki yetişmez.
Oluşum Nedenleri
Çöl ikliminin oluşmasında birkaç temel faktör etkili olur:
- Atmosferik dolaşım: 30° enlemlerindeki yüksek basınç alanları, alçalan hava hareketleriyle yağış oluşumunu engeller.
- Karasallık: Deniz etkisinden uzak iç bölgelerde, nemli hava kütleleri ulaşamadığı için çölleşme görülür (örneğin Orta Asya çölleri).
- Orografik engeller: Sıcak, nemli hava kütleleri dağlar tarafından engellenirse yağışlar rüzgar gelen yamaçlarda olur, diğer yamaçta ise yağışsızlık baş gösterir (yağmur gölgesi etkisi).
Dünya’da Yayılış Alanları
Sıcak çöl iklimi, özellikle Kuzey Afrika’daki Sahra Çölü, Orta Doğu’daki Arap Yarımadası, Avustralya’nın iç kesimleri ve Güney Amerika’daki Atacama Çölü gibi bölgelerde görülür.
Soğuk çöl iklimi ise Orta Asya’nın iç kesimleri ve yüksek dağların bulunduğu bazı bölgelerde (örneğin Gobi Çölü) hakimdir.
Türkiye'de Durum
Türkiye’de klasik anlamda sıcak çöl iklimi görülmez. Ancak bazı bölgeler, özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Orta Fırat Bölümü gibi alanlar yaz aylarında çöl iklimine yakın koşullar gösterebilir. Aydeniz yöntemiyle yapılan sınıflandırmalarda, Gaziantep, Adıyaman ve Şanlıurfa gibi istasyonlarda yılın bazı aylarında çöl iklimi koşulları gözlenmiştir. Özellikle Şanlıurfa istasyonu, yıllık olarak en fazla çöl iklimi yaşanan bölge olarak belirlenmiştir. Yapılan analizlere göre, bu bölgede yılın yaklaşık %47’sinde çöl iklimi etkili olmaktadır.
Kuraklık ve Etkileri
Çöl iklimi, sürekli kuraklıkla özdeşleşmiştir. Yağış azlığı, tarımsal üretimi neredeyse imkânsız hale getirirken, su kaynaklarının da kıt olması nedeniyle yerleşim sınırlıdır. Sıcaklık, nemsizlik ve rüzgar etkisiyle toprak verimliliği azalır, bu da çoraklaşmaya neden olur. Kuraklığın devamlılık kazanması sosyoekonomik sorunları da beraberinde getirir.
İklim Sınıflandırmalarına Göre Değerlendirme
- Köppen: Sıcak çöl (BWh) ve soğuk çöl (BWk) ayrımı yapılır. Yıllık ortalama sıcaklık ve yağış dağılımına göre sınıflandırılır.
- Trewartha: Köppen’e benzer şekilde BW simgesiyle gösterilir, ancak çöl eşiği daha farklı bir formülle belirlenir:
BW için Y<10×(T−10)+3P
Burada T: yıllık ortalama sıcaklık, P: yaz yağış oranıdır.
- Aydeniz Metodu: Nemlilik katsayısına (Nks) göre; Nks < 0.40 olan aylar çöl olarak kabul edilir.
- De Martonne: Kuraklık indeksi (Ia) çok düşük olan yerler çöl olarak tanımlanır.
- Erinç ve Thornthwaite: Buharlaşma–yağış ilişkisine göre kuraklık dereceleri belirlenir, çöl bölgeleri su noksanlığının en yoğun olduğu alanlardır.
