Damnatio memoriae, Latince "hafızanın lanetlenmesi" anlamına gelen ve Roma İmparatorluğu'nda devlete karşı suç işlediği düşünülen kişilerin, özellikle de imparatorların, ölümlerinin ardından hatıralarını kamusal alandan silmeyi amaçlayan bir dizi yaptırımı tanımlamak için kullanılan modern bir ifadedir. 

Antik kaynaklarda bu terim doğrudan geçmemekle birlikte, memoria damnata (lanetlenmiş hatıra) veya abolitio memoriae (hafızanın kaldırılması) gibi ifadelerle bu uygulamalara atıfta bulunulmuştur. Bu yaptırımlar, yazılı ve görsel tüm izlerin yok edilmesini hedeflese de, belirli bir hukuki çerçeveye sahip tek bir kurum olmaktan ziyade, duruma göre değişkenlik gösteren bir dizi önlemler bütünü olarak uygulanmıştır.

^{Roma'da Lanetlenmiş Bir Hafızanın Yıkılışı (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur)}

Uygulama Biçimleri

Damnatio memoriae uygulamaları, kişinin kamusal ve bazen de özel alandaki varlığını ortadan kaldırmaya yönelik çeşitli eylemleri içeriyordu. Bu eylemler genellikle ikonografik ve epigrafik olmak üzere iki ana kategoride yoğunlaşmıştır.

İkonografik Uygulamalar

Yaptırımların en yaygın ve gözle görülür biçimi, lanetlenen kişinin heykellerine ve portrelerine yönelik müdahalelerdi. Bu müdahaleler farklı şekillerde gerçekleştirilirdi:

• Yıkım ve Tahribat: Heykellerin kaidelerinden sökülerek parçalanması, başlarının koparılması veya Tiber Nehri gibi yerlere atılması sıkça başvurulan bir yöntemdi. Senatörlerin Domitianus'un ölümünün ardından heykellerini balta ve demirle parçalaması, bu tür eylemlerin şiddetini göstermektedir. Mutilasyon genellikle yüzün duyusal organlarına (gözler, burun, ağız) odaklanarak gerçekleştirilirdi.

• Dönüştürme (Resculpting): Mevcut portrelerin tamamen yok edilmesi yerine, yüz hatlarının yontularak yeni bir imparatorun veya kişinin suretine dönüştürülmesi de bir uygulama biçimiydi. Bu "heykel palimpsestleri" olarak da adlandırılan yöntemde, örneğin Caligula'nın portreleri Claudius veya Augustus'a , Domitianus'un portreleri ise halefi Nerva'ya dönüştürülmüştür.

• Baş Değiştirme (Substitution): Bir heykelin gövdesi korunurken, sadece başının sökülüp yerine başka bir kişinin başının konulması da uygulanan yöntemler arasındaydı.

• Depolama (Warehousing): Bazı durumlarda heykeller tahrip edilmek veya dönüştürülmek yerine, kamusal alandan kaldırılarak depolara veya gizli yerlere konulurdu.

Epigrafik ve Diğer Yaptırımlar

İsimlerin yazılı kayıtlardan silinmesi, damnatio memoriae'nin bir diğer temel unsuruydu. Bu, çeşitli biçimlerde uygulanırdı:

• İsimlerin Silinmesi (Erasio): Lanetlenen kişinin adı, anıtsal yazıtlar, askeri diplomalar veya resmi listeler gibi her türlü kamusal belgeden kazınırdı. Bazen bu işlem, ismin tamamı yerine yalnızca praenomen (ön ad) gibi bir kısmını kapsayabilirdi. Silinen ismin yerine bazen yeni bir imparatorun adı yeniden yazılırdı.

• İhmal Etme (Omission): Kişinin ölümünden sonra hazırlanan belgelerde, isminin geçmesi gereken yerlerde boşluk bırakılır veya princeps (imparator) gibi genel bir unvan kullanılırdı.

• Diğer Yaptırımlar: Bu uygulamaların yanı sıra, lanetlenen kişinin eylemlerinin (acta) geçersiz kılınması , evinin yıkılması , ailesinin yas tutmasının veya ismini kullanmasının yasaklanması ve tanrılaştırılmasının (apotheosis) reddedilmesi gibi ek yaptırımlar da söz konusuydu. Bir imparatorun sağlığında hostis publicus (halk düşmanı) ilan edilmesi de bu sürecin bir parçası olabilirdi.

Tarihsel Gelişim ve Örnek Olaylar

Damnatio memoriae'nin kökenleri Cumhuriyet dönemine kadar uzansa da, uygulama İmparatorluk döneminde siyasi bir araç olarak daha sistematik bir nitelik kazanmıştır.

Cumhuriyet Dönemi Kökenleri

Cumhuriyet döneminde, Gracchus kardeşler ve Sulla zamanından itibaren devlete ihanetle suçlanan kişilerin hatıralarına yönelik yaptırımlar görülmüştür. Actium Savaşı'nın ardından Marcus Antonius'un hatırasını silmek için alınan kararlar, bu uygulamanın imparatorluk öncesi dönemdeki varlığına bir örnek teşkil eder. Antonius hostis publicusilan edilmiş, heykelleri yıkılmış ve onuruna verilen unvanlar iptal edilmiştir.

Caligula (M.S. 37–41)

Caligula'nın M.S. 41'de suikast sonucu öldürülmesinin ardından Senato, onun hatırasına karşı resmi bir damnatio memoriae kararı almak istedi. Hatta bazı senatörler, tüm Sezarların hatırasının silinmesini ve tapınaklarının yıkılmasını teklif etti. Ancak yeni imparator Claudius, siyasi istikrarı korumak ve bir imparatorun öldürülmesini meşrulaştırmamak amacıyla Senato'nun bu resmi kararını engelledi. Bununla birlikte Claudius, Caligula'nın heykellerini gizlice ortadan kaldırmak ve eylemlerini (acta) geçersiz kılmak gibi daha sınırlı önlemler aldı. Bu nedenle Caligula'ya yönelik yaptırımlar resmi bir karara dayanmaktan çok, yerel ve münferit eylemler şeklinde kaldı; yazıtlarındaki isim silme işlemleri düzensiz ve kısmi olmuştur.

Nero (M.S. 54–68)

Nero'nun, Senato tarafından resmen damnatio memoriae'ye uğratıldığı yaygın bir kanı olsa da , antik kaynaklar bu yönde bir kararın alındığını doğrulamamaktadır. Nero, Senato tarafından hostis publicus (halk düşmanı) ilan edilmişti , ancak bu, ölümünden sonra hatırasının lanetlenmesiyle aynı anlama gelmiyordu. Aksine, intiharının ardından kendisine masraflı ve saygın bir cenaze töreni düzenlenmesi, resmi bir damnatio memoriae uygulamasının olmadığını göstermektedir. M.S. 68-69 yıllarındaki siyasi istikrarsızlık, Galba, Otho ve Vitellius gibi imparatorların kısa süreli yönetimleri, Nero'nun hatırasına karşı sistematik bir eylemi engellemiştir. Hatta Otho ve Vitellius, kendi meşruiyetlerini güçlendirmek amacıyla Nero'nun heykellerini yeniden diktirmiş ve hatırasını onurlandırmışlardır. Nero'nun isminin silindiği yazıtların ve paraların sayısı sınırlıdır ve bu uygulamalar sistematik bir bütünlük göstermez.

Domitianus (M.S. 81–96)

Domitianus'un M.S. 96'da bir saray komplosuyla öldürülmesinin ardından Senato, büyük bir öfke ve coşkuyla imparatorun hatırasına karşı resmi bir damnatio memoriae kararı aldı. Suetonius'a göre Senato, "her yerdeki unvanlarının kazınmasını ve tüm hafızasının ortadan kaldırılmasını" (eradendos ubique titulos abolendamque omnem memoriam decerneret) kararlaştırdı. Bu kararın bu denli etkili bir şekilde uygulanabilmesinin ardında birkaç siyasi etken bulunuyordu: komplonun Roma merkezli olması ve Senato'nun süreci yönetmesi, Nerva'nın senatörlerin desteğiyle tahta çıkması, halkın Domitianus'un ölümüne kayıtsız kalması ve Nerva ile Traianus dönemindeki siyasi istikrarın bu kararın uzun vadede uygulanmasına olanak tanıması.

Domitianus'a yönelik damnatio memoriae, Roma tarihindeki en kapsamlı ve sistematik uygulamalardan biri olarak kabul edilir. Yapılan araştırmalar, Domitianus dönemine ait yazıtların ortalama %44'ünün, bazı senatoryal eyaletlerde ise %60-70'inin kazındığını ortaya koymuştur. Roma'daki hiçbir kamusal adak yazıtı bu uygulamadan kurtulamamıştır. Benzer şekilde, heykelleri ve portreleri ya imha edilmiş ya da sistematik olarak Nerva'nın portrelerine dönüştürülmüştür.

Siyasi ve Hukuki Boyut

Damnatio memoriae, temelinde siyasi bir eylemdi ve genellikle Senato ile imparator arasındaki güç ilişkilerini yansıtıyordu. Bir imparatorun hatırasının lanetlenmesi kararı, Senato'nun yetki alanındaydı ve bu karar, Senato'nun tiran olarak gördüğü bir hükümdardan sonra kendi otoritesini yeniden tesis etme arzusunun bir göstergesiydi. Ancak bu kararın uygulanabilirliği, mevcut siyasi konjonktüre bağlıydı. Claudius'un Senato'nun Caligula kararını geçersiz kılması, imparatorun bu süreçteki belirleyici rolünü göstermektedir. Benzer şekilde, Nero'nun ardından gelen siyasi kaos, Senato'nun olası bir kararını uygulanamaz kılmıştır. Domitianus örneğinde ise, Senato'nun desteklediği bir adayın (Nerva) tahta geçmesi, kararın eksiksiz uygulanmasını sağlamıştır.

Hukuki olarak bu yaptırımlar, genellikle perduellio (devlete ihanet) veya maiestas (devletin egemenliğine veya onuruna karşı suç) gibi suçlamalara dayandırılıyordu. Ancak bir kişinin sağlığında hostis publicus ilan edilmesi, ölümünden sonra otomatik olarak damnatio memoriae'ye uğrayacağı anlamına gelmiyordu; Nero'nun durumu bu ayrımın bir örneğidir. Sonuç olarak, damnatio memoriae hem bir ceza hem de yeni yönetimin geçmişi yeniden yazarak kendi meşruiyetini pekiştirdiği güçlü bir siyasi araç işlevi görmüştür.