Daniel Kahneman (5 Mart 1934, Tel Aviv – 27 Mart 2024, New York), davranışsal ekonomi alanındaki çalışmaları ile tanınan İsrail asıllı Amerikalı psikolog ve ekonomisttir. İnsan yargı ve karar verme mekanizmaları üzerine çalışmalar yapan Kahneman, özellikle bilişsel psikolojinin bulgularını ekonomik analizlere entegre ederek davranışsal ekonomi alanının kurucularından biri olmuştur. 2002 yılında, psikolojik araştırmaların ekonomik bilimlere, özellikle de belirsizlik altında insan muhakemesi ve karar verme alanına entegrasyonu konusundaki çalışmaları nedeniyle Vernon L. Smith ile birlikte Nobel Ekonomi Ödülü'ne layık görülmüştür. En bilinen eseri, dünya çapında bir bestseller olan Hızlı ve Yavaş Düşünme'dir ve "davranışsal ekonominin büyükbabası" olarak anılmıştır.
Gençliği ve İlk Eğitimi
Çocukluk ve Gençlik
Daniel Kahneman, 5 Mart 1934'te o dönemde Britanya Mandası altında olan Tel Aviv'de Litvanya Yahudisi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Ailesi 1920'lerde Litvanya'dan Paris'e göç etmişti ve Kahneman da çocukluğunun önemli bir kısmını, babasının L'Oréal'e ait bir kimya firmasının araştırma başkanı olarak çalıştığı Paris'te geçirdi. Nazi işgali sırasında ailesiyle birlikte saklanarak hayatta kaldılar. Babası Efraim, 1944 yılında diyabet nedeniyle hayatını kaybetti. Bu travmatik deneyimlerin, insan doğası, risk algısı ve karar alma süreçlerine olan ilgisini erken yaşlarda şekillendirdiği düşünülmektedir. 1948 yılında, İsrail Devleti'nin kuruluşundan kısa bir süre önce, annesi ve kız kardeşiyle birlikte Filistin'e döndü.
Eğitim Hayatı
Kahneman, lisans eğitimini 1954 yılında Kudüs İbrani Üniversitesi'nde psikoloji (ana dal) ve matematik (yan dal) alanlarında tamamladı. Mezuniyetinin ardından İsrail Savunma Kuvvetleri'nde (IDF) psikoloji bölümünde görev yaptı. Burada bir yıl piyade takım lideri olarak, ardından üç yıl psikoloji bölümünde çalışarak subay adaylarının değerlendirilmesi ve askerlerin savaş pilotluğu gibi belirli görevlere uygunluğunu ölçmek için testler ve mülakat sistemleri geliştirdi. Bu deneyimleri, daha sonraki çalışmalarında önemli bir yer tutacak olan sezgisel yargıların ve istatistiksel tahminlerin güvenilirliği üzerine düşünmesine yol açtı. Akademik kariyerine devam etmeye karar vererek Amerika Birleşik Devletleri'ne gitti ve 1961 yılında Kaliforniya Üniversitesi, Berkeley'den psikoloji alanında doktorasını aldı.
Kariyeri ve Başarıları
Kariyer Süreci
Doktorasını tamamladıktan sonra Kahneman, 1961'de Kudüs İbrani Üniversitesi'nde öğretim üyesi olarak göreve başladı ve 1970'e kadar burada çalıştı. 1968-69'da Stanford Üniversitesi'ndeki Davranış Bilimleri İleri Araştırmalar Merkezi'nde (CASBS) misafir araştırmacı olarak bulundu ve burada hayatında önemli bir çalışma arkadaşı olacak olacak olan Amos Tversky ile tanıştı. Bu ikilinin ortaklığı, Tversky'nin 1996'daki ölümüne kadar devam etti. Kahneman daha sonra British Columbia Üniversitesi'nde (1978-1986) ve Kaliforniya Üniversitesi, Berkeley'de (1986-1994) profesörlük yaptı. 1993 yılında Princeton Üniversitesi'ne Psikoloji ve Kamu İşleri Profesörü olarak katıldı ve buradan 2007'de Eugene Higgins Professor of Psychology Emeritus ve Professor of Psychology and Public Affairs Emeritus unvanlarıyla emekli oldu, ancak fahri profesör olarak araştırmalarına ve çalışmalarına devam etti.
Öne Çıkan Başarılar
Daniel Kahneman'ın en bilinen başarısı 2002 yılında Vernon L. Smith ile birlikte kazandığı Nobel Ekonomi Ödülü'dür. Bu ödül, "psikolojik araştırmalardan elde edilen içgörüleri ekonomik bilime, özellikle de belirsizlik altında insan muhakemesi ve karar verme konularına entegre etmeleri" nedeniyle verilmiştir. Amos Tversky'nin 1996'da vefat etmesi, Nobel Ödülü'nü alamamasına neden olmuştur; zira Nobel ölümünden sonra verilmemektedir. Kahneman bu durumu sıkça dile getirmiş ve ödülü Tversky ile paylaştığını belirtmiştir.
Diğer önemli ödülleri arasında Amerikan Psikoloji Derneği Seçkin Bilimsel Katkı Ödülü (1982, Tversky ile), Louisville Üniversitesi Grawemeyer Psikoloji Ödülü (2002, Tversky ile) ve 2013 yılında ABD Başkanı Barack Obama tarafından verilen Başkanlık Özgürlük Madalyası bulunmaktadır.
Öne Çıkan Çalışmaları ve Katkıları
Kahneman'ın bilim dünyasına yaptığı en temel katkılar, insan yargı ve karar alma süreçlerindeki sistematik hataları (bilişsel yanılgılar) ve bu hataların altında yatan zihinsel kısayolları (sezgisel kestirmeler veya heuristics) ortaya koymasıdır. Amos Tversky ile birlikte yürüttüğü bu çalışmalar, geleneksel rasyonel aktör modeline meydan okuyarak davranışsal ekonomi disiplininin temellerini atmıştır. Ayrıca hedonik psikoloji alanına da "deneyimleyen benlik" (experiencing self) ve "hatırlayan benlik" (remembering self) ayrımı gibi kavramlarla katkıda bulunmuştur. Çalışmaları ekonomi ve finanstan tıp ve kamu politikalarına kadar birçok alanı yeniden şekillendirmiştir.
Eserleri ve Projeleri
- Beklenti Teorisi (Prospect Theory): Amos Tversky ile birlikte geliştirdikleri bu teori (1979), insanların risk ve belirsizlik altında nasıl karar verdiklerini, özellikle kazanç ve kayıpları nasıl farklı değerlendirdiklerini (kayıptan kaçınma - loss aversion) açıklar.
- Sezgisel Kısayollar ve Yanılgılar: Ulaşılabilirlik sezgiseli (availability heuristic), temsil edicilik sezgiseli (representativeness heuristic), çapalama ve ayarlama (anchoring and adjustment) gibi birçok sezgisel kestirme ve bunlara bağlı bilişsel yanılgıları tanımlamışlardır. Bu çalışmalar, insanların neden sistematik olarak mantıksız kararlar alabildiğini göstermiştir.
- (Thinking, Fast and Slow, 2011): Kahneman'ın kendi araştırmalarını ve Tversky ile olan çalışmalarını derlediği bu kitap, insan zihnindeki iki temel düşünme sistemi olan Sistem 1 (hızlı, sezgisel) ve Sistem 2'yi (yavaş, analitik) popüler bir dille anlatarak dünya çapında milyonlarca okura ulaşmıştır.
- (Noise: A Flaw in Human Judgment, 2021): Olivier Sibony ve Cass R. Sunstein ile birlikte yazdığı bu son eseri, karar verme süreçlerindeki istenmeyen değişkenlikleri ve tutarsızlıkları, yani "gürültü" kavramını ele alır.
Kişisel Hayatı
Özel Hayatı
Daniel Kahneman, ilk evliliğini eğitim psikoloğu Irah Kahn (evlilik sonrası Kahneman) ile yapmış ve bu evlilikten kızı Lenore Shoham ve oğlu Michael Kahneman dünyaya gelmiştir. Bu evlilik boşanmayla sonuçlanmıştır. Daha sonra, kendisi gibi önde gelen bir bilişsel psikolog olan ve dikkat üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan Anne Treisman (1935–2018) ile evlenmiştir. Treisman'ın 2018'deki vefatına kadar evli kalmışlardır. Son yıllarında hayat arkadaşı, Amos Tversky'nin dul eşi olan Barbara Tversky idi. Kahneman'ın dört torunu bulunmaktadır. Amos Tversky ile olan dostluğunu ve işbirliğini hayatının en önemli ve şekillendirici ilişkilerinden biri olarak tanımlamıştır.
Mirası ve Etkisi
Daniel Kahneman, ileri yaşına rağmen akademik çalışmalarına, yazmaya ve dünyanın çeşitli yerlerinde konferanslar vermeye devam etti. 2021 yılında yayınlanan Gürültü: İnsan Yargılarındaki Kusur adlı kitabı, karar verme üzerine düşüncelerini geliştirmeye devam ettiğini göstermiştir. Princeton Üniversitesi'nde fahri profesör olarak çalışmalarını sürdürmüş ve yeni nesil araştırmacılara destek vermeye devam etmiştir. Kahneman, 27 Mart 2024 tarihinde, 90 yaşında Manhattan, New York'ta vefat etmiştir.
Daniel Kahneman'ın çalışmaları, psikoloji ve ekonomi başta olmak üzere, tıp, hukuk, kamu politikaları, işletme yönetimi, finans, yapay zeka ve kişisel gelişim gibi sayısız alana etki etmiştir. Davranışsal ekonomi alanının kurucu figürlerinden biri olarak kabul edilir ve insan rasyonalitesine dair geleneksel varsayımları sorgulayarak yeni bir düşünce ekolünün doğmasına öncülük etmiştir.
