Datça Hurması (Phoenix theophrasti Greuter), Akdeniz'e özgü, Avrupa'nın iki doğal palmiye türünden biri olarak kabul edilen bir ağaç türüdür. Türkiye'nin güneybatı kıyıları ve Girit Adası'nda doğal yayılış gösterir. Bu türün yanı sıra, Bodrum-Gölköy popülasyonu Phoenix theophrasti Greuter subsp. golkoyana Boydak adıyla bir alttür olarak tanımlanmıştır.

^{Datça Hurması (Aydın Ses Gazetesi)}

Keşif ve Adlandırma 

Phoenix theophrasti, ilk olarak 1967 yılında botanikçi Werner Greuter tarafından Girit Adası'ndaki Vai popülasyonunda tanımlanmıştır. Tür, adını Antik Yunan doğa bilimci ve felsefeci Theophrastus'tan almıştır. Önceleri Phoenix dactylifera'nın (Bayağı Hurma) bozulmuş bir kültivarı olduğu düşünülen bu tür, Greuter tarafından ayrı bir tür olarak sınıflandırılmıştır. Türkiye'deki varlığı ise ilk defa 1982 yılında Datça Yarımadası'nda (Eksera Deresi ve Hurmalıbük) Melih Boydak ve Mehmet Yaka tarafından saptanmıştır. Daha sonra 1985 yılında Finike Körfezi-Kumluca-Karaöz'de ve 1990 yılında Bodrum-Gölköy'de doğal yayılışları keşfedilmiştir. Gölköy popülasyonu, yapılan morfolojik ve moleküler genetik çalışmalar sonucunda P. theophrasti Greuter subsp. golkoyana Boydak olarak yeni bir alttür şeklinde sınıflandırılmıştır.

Morfolojik Özellikler 

Datça Hurması, genellikle dipten ve yandan verdiği sürgünlerle tek bir ağaçtan ziyade bir ağaç kümesi şeklinde görünüm sergiler. Ortalama boyu 10-15 metreye ulaşabilir, ancak Datça-Eksera Deresi'nde yaklaşık 17 metre boyunda bir birey de saptanmıştır. Gövdeleri tek ve silindir şeklinde olup yavaş gelişir.

• Yapraklar: Bileşik yaprakları grimsi yeşil renkte, mat ve 2-3 metre uzunluğundadır. Yaprakçıklar 20-50 cm uzunluğunda, uçları sivri ve serttir. Bileşik yaprak ekseninin dip kısmındaki yaprakçıklar dikenimsi bir yapı kazanmıştır. Turland ve ark. (1993), P. theophrasti'nin P. dactylifera'ya göre daha küçük, daha kısa ve daha keskin yaprakları olduğunu belirtmiştir.

• Çiçekler: Erkek ve dişi çiçekler farklı ağaçlarda bulunur (dioik). Çiçek salkımları yaprak aralarından gelişir; erkek ve dişi çiçekleri dallanmış, canlı sarı renkli salkımlar halindedir. P. theophrasti'de salkımların dik durması ayırıcı bir özelliktir. Çiçeklenme Mayıs ayında gerçekleşir.

• Meyveler: Meyveleri zeytin iriliğinde, önce açık sarı, olgunlaştığında koyu kahverengidir. Ortalama 14-16 mm boy ve 8-10 mm genişliğindedir. P. theophrasti'nin meyveleri yenilebilir özellikte olsa da, P. dactylifera'ya kıyasla daha ince mezokarplı ve küçük olduğu için ticari bir değeri yoktur ve kültüre alınmamaktadır. Meyveler sonbaharda, Eylül ve Ekim aylarında olgunlaşır.

• Tohumlar: Tohumları 11-13 mm boy ve 6-7 mm genişliğinde, elipsoid ve ortası olukludur. Çon (2017) tarafından yapılan çalışmada P. theophrasti (Karaöz/Kumluca) tohumlarının ortalama boyu 1,38 cm, eni 0,78 cm ve ağırlığı 0,61 gr; P. theophrasti subsp. golkoy (Göltürkbükü/Bodrum) tohumlarının ise boyu 1,35 cm, eni 0,77 cm ve ağırlığı 0,68 gr olarak ölçülmüştür. Parlak ve Yiğit (2020) ise Datça hurması tohumlarının ortalama boyunu 13.0 mm, kalınlığını 8.9 mm, 1000 dane ağırlığını 772.3 gr; Gölköy hurması tohumlarının ise ortalama boyunu 14.3 mm, kalınlığını 7.7 mm, 1000 dane ağırlığını 633.0 gr olarak bildirmiştir.

P. theophrasti subsp. golkoyana'nın Ayırıcı Özellikleri: Alttür golkoyana, ana tür P. theophrasti'den şu özelliklerle ayrılır:

• Daha kısa boy (8 metreye kadar).

• Daha uzun erkek çiçek sapları (Gölköy'de 60-200 cm, Datça'da 30 cm kadar).

• Daha uzun meyve sapları (Gölköy'de 210 cm'ye kadar, Datça'da 70 cm'ye kadar).

• Meyve saplarının marjinal olarak daha fazla meyve tutması.

• Tohumlarının çok az belirli olan tohum kabuğu dokusu.

• Daha derin ve daha geniş tohum oluğu.

• Meyvelerinin çok daha küçük ve çok az tatlı olması.

Yayılış ve Habitat 

Phoenix theophrasti, Girit Adası'nda dokuz ayrı yörede ve Türkiye'nin güneybatısında Datça Yarımadası (Eksera Deresi, Hurmalıbük mevkileri), Finike Körfezi kıyısı-Kumluca-Karaöz ve Patara'da doğal olarak yayılış gösterir. Alttür P. theophrasti subsp. golkoyana ise sadece Bodrum-Gölköy'de bulunmaktadır. Datça Hurması, genellikle 300 metreye kadar yükselen mevsimlik derelerin kenarlarında, kumluk, taşlık ve kayalık kıyı alanlarında yetişir. Kumluca-Karaöz'deki yayılışı deniz seviyesi ile 50 metre yükselti arasındaki bir platform üzerindedir ve burada genellikle kalker ana kaya üzerinde gelişen topraklarda bulunur. Datça Yarımadası'nda ise serpantin ve peridotit anakayalar üzerinde de yayılış gösterir. Tür, devamlı bir yeraltı suyunun varlığına ihtiyaç duymakla birlikte dönemsel kuraklıklara dayanabilmektedir. Kızılçam ve maki türleriyle karışık halde bulunabilir.

Ekolojik Önem ve Koruma Durumu 

Datça Hurması, bölgesel endemik bir tür olup, IUCN (Uluslararası Doğayı Koruma Birliği) Kırmızı Listesi'nde "Tehdide Yakın" (Near Threatened - NT) kategorisinde yer almaktadır. Tür, Türkiye'deki tek doğal palmiye türü olması açısından özel bir öneme sahiptir. Yangına karşı dayanıklı olduğu ve yangından sonra sürgün verebildiği gözlemlenmiştir.

Üreme ve Yetiştirme Çalışmaları 

Tohum Çimlenmesi: Tohum ekim zamanı genellikle ilkbahar ve yaz aylarıdır. Çimlenme için optimum sıcaklıkların 20∘

C'nin üzerinde, özellikle 30−35°C aralığında olduğu belirtilmiştir. Esener (1999), taze olmayan tohumların ekim öncesi 24-72 saat suda bekletilmesini önermiştir. Çon (2017) tarafından yapılan bir çalışmada, oda sıcaklığı koşullarında (16.3∘

C−22.8°C, ortalama 19.4°C) her iki taksonun tohumlarının çimlenme oranları %95-%96 arasında bulunmuş, P. theophrasti subsp. golkoy tohumlarının daha kısa sürede (13,9 gün) çimlendiği, P. theophrasti tohumlarının ise ortalama 24,6 günde çimlendiği saptanmıştır. Açık alanda yapılan çıkış denemelerinde ise Nisan ayında ekilen P. theophrasti subsp. golkoy tohumları %83,4 ile en yüksek çıkış oranını vermiştir. Tohumların saklama koşulları da canlılıklarını etkilemektedir; +4°C'de saklanan Datça Hurması tohumlarının 4 yıl sonra bile çimlenebildiği bildirilmiştir.

Fidan Gelişimi: Çon (2017) tarafından yürütülen çalışmada, farklı yetiştirme ortamlarının fidan büyüme özelliklerine etkileri incelenmiştir.

• En iyi büyüme özellikleri (yaprak sayısı, yaprak boyu, yaprak eni) Tınlı toprak + Yanmış Çiftlik Gübresi + Kum (2:1:1 hacimsel) karışımında yetiştirilen P. theophrasti (Karaöz/Kumluca) fidanlarında saptanmıştır.

• Bu ortamda yetişen bitkilerde Fosfor (P) ve Demir (Fe) içeriğinin de daha yüksek olduğu bulunmuştur.

Tehditler 

Datça Hurması'nın karşı karşıya olduğu başlıca tehditler şunlardır:

• Kırmızı Palmiye Böceği (Rhynchophorus ferrugineus): Mısır'dan ithal edilen palmiyelerle Türkiye'ye girdiği düşünülen bu zararlı, Akdeniz ve Ege kıyılarındaki palmiye türlerinde büyük kurumalara neden olmuştur. Böcek, larvaları aracılığıyla ağacın gövdesinde tüneller açarak zayıflamasına ve ölümüne yol açar. Bu zararlıya karşı kesin bir çözüm bulunamamıştır. Datça Hurması kümelerine bulaşma riski önemli bir tehdittir.

• Habitat Kaybı ve Bozulması: Özellikle turizm gelişimi, yapılaşma, yol yapımı gibi insan faaliyetleri doğal yaşam alanlarını tehdit etmektedir. Gölköy popülasyonu, geçmişte yazlık evlerin yayılması ve golf sahası yapımı için drenaj çalışmaları gibi tehditlerle karşı karşıya kalmıştır.

• İklim Değişikliği: Yeraltı sularındaki değişimler gibi iklim değişikliğinin olası etkileri bir tehdit unsurudur.

• Genetik Kirlenme: Egzotik palmiye türlerinin dikilmesi, hibritleşme yoluyla Datça Hurması'nın genetik saflığının bozulması riskini taşır.

Koruma Çalışmaları 

Datça Hurması'nın korunmasına yönelik çeşitli adımlar atılmaktadır:

• Yasal Koruma: Datça Hurması'nın bulunduğu alanlar orman alanları içinde olup, 2014 yılında yenilenen orman yönetim planlarında doğa korumaya ayrılmıştır. Özel mülkiyet alanlarındaki yapılaşmaların da orman işletmesinden izin alması gerekmektedir. Gölköy popülasyonu, 2013 tarihli Bodrum Orman İşletmesi Amenajman Planı ile korumaya alınmıştır. Datça-Bozburun Özel Çevre Koruma Bölgesi ilan edilmiştir.

• Zararlıyla Mücadele: Kırmızı palmiye böceğinin yayılmasını engellemek için hastalıklı ağaçların kesilip imha edilmesi gibi yöntemler uygulanmaktadır. Böceğin hurma topluluklarına ulaşmasını engellemek için 5-6 km çevresindeki tüm egzotik hurma ve palmiye ağaçlarının kontrol edilmesi veya kesilmesi önerilmektedir.

• Tohum Saklama ve Fidan Üretimi: Orman işletmesi tarafından tohumlardan fidan üretimi yapılmakta ve bu fidanlarla ağaçlandırma çalışmaları yürütülmektedir (örn: Alavara, Emecik Köyü). Tohumların toplanıp ilgili tohum bankalarında saklanması da önerilmektedir. Muğla-Gökova Orman Fidanlığı ve Palmiye Merkezi-Köyceğiz'de fidan üretimi yapılmaktadır.

• İzleme Çalışmaları: Datça Hurması topluluklarının durumlarını takip etmek amacıyla düzenli izleme çalışmaları başlatılmıştır. Bu izleme, tehditlerin ve popülasyonun ekolojik durumunun takibini içerir.

• Farkındalık ve Yaygınlaştırma: Türün öneminin yöre halkına ve kurumlara anlatılması, fidanlarının park, bahçe ve yol kenarlarına dikilerek yaygınlaştırılması teşvik edilmektedir.

Datça Hurması ve alttürü, sahip oldukları sınırlı yayılış alanları ve karşılaştıkları tehditler nedeniyle dikkatli koruma ve yönetim stratejileri gerektiren önemli genetik kaynaklardır.