Jeodezik datum, yerin geometrik şekli, büyüklüğü, yerçekimi alanı ve zamansal değişimlerinin belirlenmesi ile ilgili tüm ölçme ve haritalama çalışmalarının temelini oluşturan referans sistemidir. Datum, ölçülerin yapılacağı yüzeyleri veya başlangıç noktalarını tanımlar ve bu sayede koordinat sistemlerinin, yükseklik sistemlerinin ve yerçekimi sistemlerinin oluşturulmasını mümkün kılar.

Türleri

Jeodezik datumlar, kapsadıkları ölçüm boyutlarına göre şu şekilde sınıflandırılır:

• Yatay datum (Horizontal datum): Yer yüzeyindeki noktaların yatay konumlarını belirlemek amacıyla kurulan koordinat sistemidir. Bu datumlar genellikle jeodezik kontrol noktalarının yatay koordinatları ile tanımlanır ve yatay kontrol ağları ile gerçekleştirilir.

• Düşey datum (Vertical datum): Bir yüzey noktasının yükseklik bilgisinin belirlenmesi amacıyla kurulan referans sistemidir. Düşey kontrol ağları ile desteklenir ve genellikle deniz seviyesi gibi fiziksel bir referans alınarak tanımlanır.

• Üç boyutlu datum (Three-dimensional datum): Noktaların hem yatay hem düşey konumlarını aynı anda tanımlayabilen sistemdir. Uydu jeodezisi teknikleri (GNSS, VLBI, SLR, DORIS vb.) ile gerçekleştirilir. Uluslararası düzeyde kullanılan International Terrestrial Reference Frame (ITRF) bu tür bir datuma örnektir.

• Gravite datumu (Gravity datum): Yerçekimi ölçümlerine dayanan referans sistemidir. Yerçekimi kontrol ağları ile sağlanır ve fiziksel jeodezi uygulamalarında kullanılır. Örneğin IGSN71, küresel gravite datumu olarak kabul edilir.

• Seyir (deniz) datumu (Sounding datum): Deniz haritalarında kullanılan ve deniz derinliklerinin referans alındığı yüzeydir. Genellikle en düşük astronomik gelgit seviyesi (LAT) gibi uzun süreli gözlemlere dayanarak tanımlanır.

Uygulama Alanları

Jeodezik datumlar; haritacılık, mühendislik, navigasyon, uzaktan algılama ve coğrafi bilgi sistemleri gibi birçok alanda kullanılır. Tüm bu uygulamalarda, farklı zamanlarda ve bölgelerde elde edilen verilerin karşılaştırılabilir ve entegre edilebilir olabilmesi için, aynı datuma referans verilmesi esastır.

Datumlar Arası Dönüşüm

Farklı datumlar arasında yapılan ölçümlerin karşılaştırılabilmesi için koordinat dönüşümleri gerekir. Bu dönüşümler genellikle konum, yön (azimut) ve ölçek parametrelerini içerir. Modern sistemlerde, örneğin GPS gibi küresel uydu sistemleri doğrudan dünya merkezli datumlara (örneğin WGS84, ITRF) dayalı çalışır ve harita sistemleri ile uyumun sağlanabilmesi için dönüşüm parametreleri gereklidir.

Modern Gelişmeler

Günümüzde, klasik yatay ve düşey datumlar genellikle bölgesel nitelik taşırken; üç boyutlu ve gravite datumları küresel geçerliliğe sahiptir. Ayrıca, sürekli gözlem yapan GNSS istasyonlarından oluşan CORS (Continuously Operating Reference Stations) ağları sayesinde, yüksek doğruluklu, zamansal olarak güncellenebilir ve anlık konum belirleme olanakları sunan dinamik datuma geçiş mümkün olmuştur.