Jeodezi, yeryüzünün geometrik şekli, boyutları, yerçekimi alanı ve zaman içindeki değişimlerini inceleyen bir bilim dalıdır. Klasik tanımıyla, 1880 yılında F.R. Helmert tarafından ifade edildiği üzere, jeodezi “yeryüzünün ölçülmesi ve haritalanması bilimi”dir. Bu tanım, yeryüzü ile birlikte dış yerçekimi alanını ve okyanus tabanının yüzeyini de kapsar. Modern yorumuyla, bu tanım zamansal değişimleri de içerecek şekilde genişletilmiştir. Jeodezinin temel amacı, bir yandan yeryüzündeki noktaların konumlarını ve bu konumların değişimlerini yüksek doğrulukla belirlemek, diğer yandan ise yeryüzünün şekli, boyutu ve yerçekimi alanı ile jeodinamik olayları incelemektir.

Sınıflandırmalar

Konuya Göre Sınıflandırma

• Elipsoidal Jeodezi (Kuramsal Jeodezi): Yeryüzünün genel geometrik şeklini, boyutlarını ve yerçekimi alanını incelemekte ve jeodezik referans sistemlerini kurmaktadır.
• Jeodezik Kontrol Ölçmeleri: Bir ülke veya bölgedeki yüzey noktalarının koordinat ve yüksekliklerini ölçerek ulusal jeodezik ağları oluşturmaktadır.
• Deniz Jeodezisi: Okyanus yüzeyinde ve altında konumlandırma, deniz yüzeyi topografyası ve deniz geoidinin belirlenmesini sağlamaktadır.
• Mühendislik Jeodezisi: Küçük alanlarda ayrıntılı ölçümler yapmaktadır. Genellikle yatay düzlem referans alınmaktadır.

Özelliğe Göre Sınıflandırma

• Geometrik Jeodezi: Yeryüzünün şekli ve büyüklüğü geometrik yöntemlerle incelenmektedir.
• Fiziksel Jeodezi: Yerçekimi alanı ölçümlerine dayanarak geoit yüzeyini ve yeryüzü şekillerini fiziksel esaslarla açıklamaktadır.
• Dinamik Jeodezi: Yerkabuğu hareketleri ve yeryüzü şekillerinin zamansal değişimlerini ölçmekte ve yorumlamaktadır.
• Entegre Jeodezi: Tüm jeodezik verileri ortak bir matematiksel modelde birleştirmektedir.

Teknik Yöntemlere Göre Sınıflandırma

• Yersel Jeodezi: Üçgenleme, nivelman ve astronomik yöntemler ile yer ölçmeleri yapmaktadır.
• Uzay Jeodezisi: Uydu ve uzay temelli ölçüm teknikleri kullanılarak küresel yer ölçmeleri gerçekleştirmektedir.
• Eylemsizlik Jeodezisi: Eylemsizlik prensibine dayalı olarak yüzey noktalarının göreli konumlarını ve yerçekimi parametrelerini belirlemektedir.

Uygulama Alanları

Haritacılık, Mühendislik ve Ulaştırma

Jeodezik ağlar, haritalamanın hata kontrolünü sağlar, koordinat sistemlerinin birliğini garanti altına alır ve elipsoit düzleminin düzleme aktarılmasını mümkün kılar. Modern GNSS sistemleri, birkaç dakika içinde santimetre düzeyinde konumlama yapabilmektedir. Mühendislikte, büyük ölçekli haritaların üretimi, inşaat kontrol ağlarının oluşturulması ve yapı deformasyonlarının izlenmesi gibi işlevlerde kritik rol oynar. Ulaşımda ise gerçek zamanlı konum belirleme ve navigasyon sistemleriyle trafik güvenliğini ve verimliliğini artırır.

Uzay Teknolojileri

Uzay araçlarının fırlatılması, yönlendirilmesi, izlenmesi ve kontrolü, hassas jeodezik koordinat sistemleri ve yerçekimi modellerine dayanır. Uzaydan yapılan konum belirleme işlemlerinde TT&C (Tracking, Telemetry and Command) istasyonlarının konumları yüksek doğrulukta hesaplanmak zorundadır. Yerküre’nin yerçekimi modeli, özellikle LEO (Low Earth Orbit) uydularının yörünge hesaplamalarında temel rol oynar.

Yerbilimleri

Levha hareketleri ve yerkabuğu deformasyonlarının gözlenmesi, modern jeodezi teknikleriyle mümkündür. VLBI, SLR ve GPS gibi teknikler, plakaların milimetre mertebesindeki hızlarını ölçerek levha tektoniği modellerinin doğruluğunu sınar. Ayrıca, kutup hareketleri ve dünyanın dönüş hızı gibi parametrelerin belirlenmesi sayesinde, yeryüzü dinamikleri ve iç yapısıyla ilgili modeller geliştirilebilir.

Doğal Kaynaklar ve Çevre

Karasal ve denizel kaynakların aranması ve çıkarılması süreçlerinde yüksek doğrulukta haritalar ve yerçekimi verileri sağlanır. Özellikle denizaltı petrol ve doğalgaz yataklarının keşfi ve sondaj çalışmaları, GPS ve sonar sistemleriyle kurulan üç boyutlu deniz jeodezi kontrol ağları ile gerçekleştirilir. Küresel ısınmanın etkileri, buzulların erimesi ve deniz seviyesindeki değişiklikler uydu altimetreleri ve yerçekimi gradiyometri (GOCE gibi) uyduları aracılığıyla izlenebilir.

Afet Yönetimi

Jeodezi, deprem, sel ve tayfun gibi doğal afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılmasında etkin bir araçtır. Jeodinamik süreçlerin izlenmesi, deformasyon ağlarıyla yapılmaktadır. Böylece erken uyarı sistemlerine katkı sağlanmaktadır.