Delboeuf yanılsaması bir nesnenin algılanan büyüklüğünün, onu çevreleyen şekillerin büyüklüğüne bağlı olarak değişmesi durumudur. Genellikle iç içe yerleştirilen iki daire üzerinden incelenen bu optik illüzyonda aynı büyüklükte olan merkez daire, çevreleyen dairenin büyüklüğüne göre farklı algılanır.
Tarihçesi
Söz konusu yanılsama ilk kez 1865 yılında Joseph Delboeuf tarafından tanımlanmıştır. Delboeuf’un deneylerinde iç içe geçmiş dairelerin çapları karşılaştırılmıştır. Sonuçlar çevreleyen şeklin boyutunun, merkezin algılanan büyüklüğü üzerinde önemli bir etkisi olduğunu göstermiştir. Aynı çapta olan iç daireler, çevreleyen dış dairenin büyüklüğüne göre farklı büyüklükte algılanmaktadır. Küçük dış daireler tarafından çevrelenen iç daire daha büyük, büyük dış daire tarafından çevrelenen iç daire ise daha küçük görülmektedir.
Algısal Mekanizmalar
Delboeuf yanılsamasının temelinde, göz hareketleri ve görsel dikkat süreçlerinin rolü bulunmaktadır. Göz, ölçüm yaparken çevreleyen şekillerin sınırlarına çekilir veya sınırların dışına kaçar. Bu durum, çapların gerçek fiziksel ölçümlerinden farklı algılanmasına neden olur.
Coren ve Girgus’un “havuzlama ve depolama” teorisi bu mekanizmayı açıklayan güncel yaklaşımlardan biridir. Buna göre, kısa süreli duyusal bellekte toplanan görsel bilgiler, çaplar arasındaki farkların küçültülmesi (asimilasyon) veya büyütülmesi (kontrast) şeklinde işlenir. Küçük çap oranlarında asimilasyon etkisi görülürken, büyük oranlarda kontrast etkisi hakim olur.【1】
Delboeuf Yanılsaması Örneği (Yapay zekâ ile oluşturulmuştur)
Delboeuf Yanılsaması ve Diğer İllüzyonlar
Delboeuf yanılsaması optik-geometrik illüzyonlar alanında Miiller-Lyer ve Ebbinghaus yanılsamaları ile ilişkilidir. Ebbinghaus yanılsamasında, merkezdeki dairenin algılanan büyüklüğü, çevresindeki dairelerin büyüklüğüne bağlı olarak değişir. Delboeuf yanılsaması da benzer biçimde çevresel bağlamın algıyı değiştirdiği bir örnek teşkil eder.
Porsiyon Algısındaki Rolü
Delboeuf yanılsaması, porsiyon algısı üzerinde etkiler göstermektedir. Aynı büyüklükteki yiyecek porsiyonları, sunulduğu tabağın büyüklüğüne göre farklı algılanır. Büyük tabaklarda porsiyonlar daha küçük, küçük tabaklarda ise daha büyük algılanır. Bu durum beslenme davranışlarını ve porsiyon kontrolünü etkileyen psikolojik bir faktördür.
Etkileyen Faktörler
Delboeuf yanılsamasının şiddeti çevreleyen şekillerin boyutu, şeklin oranları, görsel dikkat süresi ve göz hareketlerinin dağılımı gibi faktörlere bağlıdır.
İçteki Nesnenin Boyut Oranları
Delboeuf yanılsaması, içteki dairenin çapı ile çevresindeki dairenin çapı arasındaki orana bağlı olarak ortaya çıkar. Oran 3:2 gibi yakın olduğunda, yanılgı “asimilasyon” (benzeşme) etkisiyle iç dairenin olduğundan daha büyük algılanmasına yol açar. Oran 5:1 gibi daha büyük farklılıklarda ise “kontrast” etkisi devreye girerek, iç dairenin daha küçük algılanmasına sebep olur.
Göz Hareketleri ve Algısal Yönelim
Delboeuf teorisine göre, gözler ölçme görevi sırasında iç veya dış sınırlar arasında hareket eder. İç dairenin sınırları içinde kalmaya “retention” (tutulma) eğilimi, dış çemberin sınırlarının ötesine “atraksiyon” (çekilme) eğilimi, algısal farklılıklara neden olur.
Uyarıcıların Özellikleri ve Görsel Kontrast
Şekil, renk, parlaklık ve çevresel uyarıcı özellikleri yanılsamanın yönü ve şiddetini değiştirebilir. Ancak parlaklık değişiminin yanılsama üzerindeki etkisi sınırlıdır.
Zamanlama ve Bakış Süresi
Yanılsamanın büyüklüğü ve yönü, uyarıcılara bakış süresi ve ardışık bakışların sırasına bağlı olarak değişebilir. Kısa süreli tek bakışlarda asimilasyon, daha uzun ya da ardışık bakışlarda kontrast etkisi öne çıkar.
Uygulama Alanları
Delboeuf yanılsaması görsel algının bağlamsal yapısını ve sınırlarını ortaya koyması bakımından psikoloji ve nörobilim alanlarında kullanılan bir fenomendir. Beslenme psikolojisi ve porsiyon kontrolü gibi uygulamalarda dikkate alınarak sağlıklı beslenme stratejilerinin geliştirilmesine katkı sağlamaktadır.
Delboeuf Yanılsaması (Wolfram Demonstrations Project)
