Görsel yanılsama, dış dünyanın nesnel özellikleri ile bu özelliklerin öznel temsili arasındaki uyumsuzluk olarak tanımlanabilir. Başka bir deyişle, görme duyusunun belirli koşullar altında görüntüleri fiziksel gerçekliğinden farklı şekillerde algılamasıdır. Bu durum, duyu organları aracılığıyla alınan bir uyaranın, zihinde hatalı varsayımlar veya çıkarımlar sonucu farklı yorumlanmasıdır. Yanılsamalar, görme sürecine bağlı olarak yaşamın her alanında kendini gösteren bir gerçekliktir.

Görsel yanılsamalar, herhangi bir uyaran nesne olmadığı hâlde algının ortaya çıktığı halüsinasyon gibi bir algı bozukluğu değildir. Yanılsamanın oluşabilmesi için mutlaka uyaran bir nesnenin veya nesneler grubunun varlığı gereklidir. Bu olgu temel olarak, retinaya yansıyan görüntülerin beyin tarafından yanlış değerlendirilmesine veya yorumlanmasına dayanır.

Yanılsama kavramı, görme duyusunu fiziksel ve zihinsel açılardan farklı biçimlerde uyarır. Bu temelde, yanılsamalar iki ana kategoriye ayrılabilir: zihinsel süreçlerle ilgili olan 

görsel yanılsamalar ve doğrudan gözün fiziksel yapısını uyaranlarla ilgili olan optik yanılsamalar. Görsel yanılsamalar büyük ölçüde beynin yorumlama, anlamlandırma ve deneyimlere dayalı çıkarım yapma süreçlerinin bir sonucu iken, optik yanılsamalar gözün optik düzeneğinin ve retinanın, belirli fiziksel özelliklere (yoğun kontrast, ritmik tekrar vb.) verdiği fizyolojik tepkilerle ortaya çıkar.

^{Şekil ve Zeminin Yer Değişimi (Yapay Zeka Tarafından Oluşturulmuştur)}

Kuramsal Yaklaşımlar ve Nedenler

Görsel yanılsamaların ortaya çıkışı, hem görsel sistemin fizyolojik yapısı ve çalışma prensipleriyle hem de beynin bilişsel ve yorumlayıcı süreçleriyle açıklanmaktadır. Bu süreçler genellikle birbiriyle etkileşim halindedir.

Fizyolojik Mekanizmalar

Görsel sistem, yapısal ve metabolik açıdan sınırlı kaynaklara sahiptir. Bu kısıtlılıklar, sistemin verimli çalışmasını sağlayan optimizasyon stratejileri geliştirmesine yol açmıştır ve yanılsamalar bu stratejilerin bir sonucu olarak görülebilir.

Yanal Baskılama ve Kontrast

Görsel sistem, mutlak değerlerden ziyade içinde bulunulan bağlama göre kodlama yapar. Yanal baskılama, uyarılmış bir sinir hücresinin komşu hücrelerin etkinliğini azaltarak sınırlar arasındaki kontrastı artırdığı bir mekanizmadır. Bu, kenar tespitini kolaylaştırsa da Mach bantları gibi yanılsamalara neden olabilir. Bu etki, Zöllner yanılsamasında olduğu gibi oryantasyon gibi farklı görsel özelliklerde de gözlemlenir.

Asimilasyon

Yanal baskılamanın karşıtı bir mekanizma olan asimilasyon, bir alandan gelen sinyalin çevresindeki alanların sinyallerine uyum göstermesi veya onlara benzemesidir. "Suluboya etkisi" olarak bilinen fenomende, renkli bir kontur ile çevrelenmiş renksiz bir alan, konturun soluk bir tonunu almış gibi algılanır.

Adaptasyon

Görsel sistemin, maruz kaldığı önceki duyusal sinyallere bağlı olarak yanıtsallığını değiştirmesidir. Yüksek kontrastlı bir desene bir süre bakıldıktan sonra, aynı desenin düşük kontrastlı bir versiyonunun görünürlüğünün azalması (kontrast adaptasyonu) bu duruma bir örnektir. Bu mekanizma, sistemin yeni veya nadir uyaranları tespit etmesini kolaylaştırır. Hareket art etkisi (şelale yanılsaması) ve renk art etkileri de adaptasyonun sonuçlarıdır.

Karşıtlık (Opponency)

Görsel bilgi, karşıt çiftler halinde kodlanır. Renk algısında kırmızı-yeşil ve sarı-mavi eksenleri bulunur; bu nedenle yeşilimsi kırmızı gibi algılar mümkün değildir. Bu prensip, bir rengin zemin rengine bağlı olarak farklı algılandığı eşzamanlı renk kontrastı etkisini de açıklar.

Kör Nokta

Fransız düşünür Edme Mariotte tarafından 1668'de keşfedilen kör nokta, optik sinirin retinadan çıktığı ve fotoreseptörlerin bulunmadığı alandır. Beyin, bu bölgedeki eksik bilgiyi çevredeki dokuyla "yama yaparak" tamamlar, bu nedenle normalde bu boşluğu fark etmeyiz.

Bilişsel Mekanizmalar

Beyin, duyusal verileri pasif bir şekilde kaydetmek yerine, onları aktif olarak yorumlar ve anlamlı hale getirir. Yanılsamalar, bu yorumlama sürecindeki hatalı varsayımlardan kaynaklanabilir.

Bilinç Dışı Çıkarımlar ve Yukarıdan Aşağıya İşlemleme

19. yüzyılda Hermann von Helmholtz tarafından öne sürülen bu görüşe göre, algı büyük ölçüde geçmiş deneyimlere ve bilgiye dayalı bilinç dışı çıkarımların bir sonucudur. Beyin, özellikle belirsiz veya eksik duyusal sinyallerle karşılaştığında, boşlukları doldurmak ve anlamlı bir bütün oluşturmak için en olası yorumu yapar. "Elbise yanılsaması" bu duruma güncel bir örnektir; izleyicilerin fotoğrafın çekildiği ortamın aydınlatmasına dair farklı bilinçdışı varsayımları, elbiseyi farklı renklerde algılamalarına neden olmuştur.

Gestalt İlkeleri

Algı psikolojisinin bu ekolü, beynin görsel öğeleri anlamlı bütünler halinde gruplama eğiliminde olduğunu savunur. Şekil-zemin, yakınlık, tamamlama ve devamlılık gibi ilkeler, dağınık parçaların bütünsel nesneler olarak algılanmasını sağlar. Örneğin, Kanizsa üçgeni gibi hayali kenarlar, beynin eksik şekilleri tamamlama eğiliminin bir ürünüdür.

Öngörüsel Kodlama ve Bayesyen Çıkarım

Bu modern kurama göre beyin, duyusal girdileri pasifçe işlemek yerine, sahip olduğu içsel modellere dayanarak gelecekteki duyusal girdileri sürekli olarak tahmin eden bir organdır. Algı, bu tahminler (öncel beklentiler) ile gerçek duyusal veriler arasındaki farkın (tahmin hatası) en aza indirilmesi süreciyle oluşur. Yanılsamalar, bu tahmin mekanizmasının bir sonucu olarak ortaya çıkabilir; örneğin, hareket eden bir nesnenin gelecekteki konumunu tahmin etme eğilimi, "flaş-gecikmesi" yanılsamasını açıklar. Bu çerçeve, şizofreni ve otizm gibi bazı psikopatolojik durumlarda görülen algısal farklılıkları açıklamak için de kullanılmaktadır.

Yanılsama Türleri ve Örnekleri

Yanılsamalar, altında yatan mekanizmalara göre bilişsel (görsel) ve fizyolojik (optik) olarak sınıflandırılabilir.

Görsel Yanılsamalar (Bilişsel/Zihinsel)

Bu tür yanılsamalar, beynin iki veya üç boyutlu uzayı yorumlama biçimiyle ilgili olup, genellikle mantıksal olarak çelişkili veya birden fazla yoruma açık olan durağan görüntülerdir.

• Belirsiz Görüntüler: Tek bir fiziksel görüntü, iki veya daha fazla farklı algısal yoruma yol açabilir. Algı, bu yorumlar arasında gidip gelir ancak aynı anda ikisi birden algılanmaz. Jastrow'un "ördek-tavşan" figürü ve Rubin'in "vazo-yüz" figürü bu türün bilinen örnekleridir.

^{Vazo-Yüz (ResearchGate)}

• İmkânsız Şekiller: İki boyutlu bir yüzeyde tasvir edilen ancak üç boyutlu gerçeklikte var olamayacak nesnelerdir. Sanatçı M.C. Escher'in "Şelale" ve "Yükselen ve Alçalan" gibi çalışmaları ile Oscar Reutersvärd'ın tasarımları ve Penrose üçgeni bu kategoriye girer.

• Geometrik-Optik Yanılsamalar: Çizgilerin veya şekillerin uzunluk, boyut, konum veya eğriliği hakkındaki algıyı yanıltan basit geometrik düzenlemelerdir. Müller-Lyer , Ponzo ve Poggendorff yanılsamaları bu türün örneklerindendir.

• Derinlik ve Perspektif Yanılsamaları: Perspektif ipuçlarının manipüle edilmesiyle derinlik ve boyut algısının yanıltılmasıdır. 

Trompe-l'oeil (göz aldanması) tekniği, Rönesans ve Barok dönemlerinden beri resimde üç boyutlu bir gerçeklik hissi yaratmak için kullanılmıştır. Michelangelo'nun Sistine Şapeli'ndeki tavan freskleri, mimari bir derinlik yanılsaması yaratır.

Optik Yanılsamalar (Fizyolojik)

Bu yanılsamalar, gözün ve beynin erken görsel yollarının, tekrarlayan desenler, parlaklık, renk ve kontrast gibi özelliklere verdiği fizyolojik tepkilerden kaynaklanır. Genellikle gerçekte durağan olan görüntülerde hareket, titreşim veya parlama gibi hayali etkiler (alterimaj) yaratırlar.

• Hareket Yanılsamaları: Durağan bir görüntünün hareket ediyormuş gibi algılanmasıdır. Bu etki, retinanın farklı bölgelerindeki hareket algılayıcılarının zamanlamalı uyarılmasıyla ortaya çıkar. Japon psikolog Akiyoshi Kitaoka'nın "Dönen Yılanlar" adlı çalışması, Isia Leviant'ın "Enigma"sı , Ouchi yanılsaması ve Fraser Sarmalı bu türün bilinen örnekleridir. Bu tür yanılsamalarda genellikle siyah-beyaz gibi yüksek kontrastlı değerler kullanılır, çünkü bu değerler retinada güçlü bir etki yaratır.

^{Dönen Yılanlar (Akiyoshi’s Illusion Pages)}

• Parlaklık ve Renk Yanılsamaları: Bir nesnenin algılanan parlaklığının veya renginin, çevresindeki diğer nesnelerden etkilenmesidir. Hermann ızgarası ve onun bir çeşidi olan pırıltılı ızgara (Scintillating grid), kesişim noktalarında hayali noktaların belirmesine neden olur. Josef Albers'in renk çalışmaları, bir rengin farklı zemin renkleri üzerinde nasıl farklı göründüğünü gösteren eşzamanlı kontrast etkisini sergiler.

Sanat ve Tasarımda Uygulamaları

Sanatçılar ve tasarımcılar, izleyicinin algısıyla oynamak, sıra dışı deneyimler sunmak ve belirli mesajları güçlendirmek için tarih boyunca görsel yanılsamalardan yararlanmışlardır.

Erken Dönem ve Rönesans

Antik Yunan mimarisinde, yapıların daha düzgün görünmesi için kasıtlı olarak kavisli hatlar kullanılmıştır. Rönesans sanatçıları, özellikle Michelangelo ve Andrea Pozzo, fresk ve tavan resimlerinde trompe-l'oeil tekniğini kullanarak düz yüzeylere mimari bir derinlik ve hacim hissi kazandırmışlardır. Giuseppe Arcimboldo ise portrelerini meyve, sebze ve çiçek gibi nesnelerden oluşturarak metaforik ve belirsiz imgeler yaratmıştır.

Sürrealizm

Salvador Dalí gibi sürrealist sanatçılar, bilinçaltını ve rüyaları keşfetmek amacıyla görsel yanılsamaları kullanmışlardır. Dalí'nin "Kadınlardan Oluşan Kurukafa" gibi çalışmalarında, bir görüntü içinde başka bir görüntü gizlenerek çoklu yorumlara açık sahneler oluşturulmuştur.

Op Art (Optik Sanat)

1960'larda ortaya çıkan bu sanat akımı, tamamen optik yanılsamalar yaratma üzerine kuruludur. Akımın amacı, genellikle geometrik formların, çizgilerin ve zıt renklerin sistematik bir şekilde kullanılmasıyla izleyicide hareket, titreşim veya yanıp sönme hissi uyandırmaktır.

• Victor Vasarely: Op Art'ın önde gelen temsilcilerinden biridir. Bauhaus geleneğinden etkilenen Vasarely, eserlerinde uzamı, biçimi ve rengi araştırarak düz bir yüzeyde hareket ve derinlik yanılsamaları yaratmıştır. 1938 tarihli "Zebralar" serisi, bu tarzın erken örneklerindendir. "Vega" dönemi eserlerinde ise karelerden oluşan bir ızgarayı bükerek ve deforme ederek dışbükey veya içbükey yüzeyler yanılsaması elde etmiştir.

• Bridget Riley: Genellikle siyah-beyaz veya renkli olarak dalgalı çizgiler, kareler ve eğriler gibi basit formları tekrarlayarak dinamik optik etkiler yaratır. "Karelerin Hareketi" gibi eserleri, izleyicinin gözünde güçlü bir hareket ve kararsızlık hissi uyandırır.

Çağdaş Sanat ve Tasarım

M.C. Escher, matematiksel ilkeleri kullanarak mantıksal olarak imkânsız mekânlar ve dönüşümler tasarlamıştır. Japon tasarımcı Shigeo Fukuda, nesne yığınlarının gölgelerini kullanarak tamamen farklı nesneler oluşturmuş ve şekil-zemin ilişkisiyle oynamıştır. Arjantinli sanatçı Leandro Erlich ise ayna ve mimariyi birleştirdiği büyük ölçekli enstalasyonlarıyla izleyiciyi yanıltıcı mekân deneyimlerine dahil eder.

^{M.C. Escher's "Relativity" (BYU)}