Demir-karbon denge diyagramı (Fe-C diyagramı), demir ve karbonun farklı sıcaklık ve bileşim koşullarında oluşturduğu fazların denge hallerini gösteren ikili bir faz diyagramıdır. Metalurji ve malzeme mühendisliğinde temel bir referans kaynağı olarak kabul edilir. Bu diyagram, özellikle çelik ve dökme demir üretiminde, ısıl işlemler sırasında oluşan faz dönüşümlerini anlamak ve kontrol etmek için önemlidir.

^{Temsili Fe-C (Demir- Karbon) Denge Diyagramı Gösterimi. (Kritik sıcaklıklar ve karbon yüzdeleri sarı renkle vurgulanmıştır.) (Görsel: Muzaffer Yalçın)}

Fazlar ve Mikro Yapılar

Demir-karbon sisteminde çeşitli fazlar yer alır:

• Ferrit (α-Fe): Düşük karbon çözünürlüğüne sahip, BCC (body-centered cubic) kristal yapıda yumuşak bir fazdır. Maksimum karbon çözünürlüğü 0.022 wt.%’dir ve 727 °C'nin altında stabildir.
• Austenit (γ-Fe): Yüksek sıcaklıklarda oluşan FCC (face-centered cubic) kristal yapılı bir fazdır. Maksimum karbon çözünürlüğü yaklaşık 2.14 wt.%’dir. 912 °C ile 1394 °C arasında stabildir.
• Sementit (Fe₃C): Kararlı olmayan ancak metalurjik işlemlerde sıkça rastlanan sert ve kırılgan bir demir-karbon bileşiğidir.
• Likit Faz: Yeterince yüksek sıcaklıklarda (örneğin 1493 °C üzeri) oluşan erimiş metal fazıdır.
• Grafit (C): Termodinamik olarak sementitten daha kararlı olan saf karbon fazıdır; dökme demirlerde görülür​.

^{Demir Karbon Diyagramındaki Fazların Temsili Mikroyapı Görüntüleri. (Görsel: Muzaffer Yalçın)}

Kritik Noktalar ve Reaksiyonlar

Demir-karbon denge diyagramında bazı önemli nokta ve reaksiyonlar şu şekildedir:

• Eutektoid Noktası: 0.76 wt.% C bileşiminde ve 727 °C sıcaklıkta, austenitin ferrit ve sementite dönüşmesiyle oluşur:
• γ (austenit) → α (ferrit) + Fe₃C (sementit)
• Eutektik Nokta: 4.3 wt.% C bileşiminde ve 1147 °C sıcaklıkta, sıvı fazdan austenit ve sementitin aynı anda oluşmasıyla gerçekleşir:
• L → γ (austenit) + Fe₃C
• Peritektik Nokta: 0.16 wt.% C bileşiminde ve 1493 °C sıcaklıkta, δ-ferrit ve sıvı fazın austenite dönüşümüyle gerçekleşir:
• L + δ → γ

Bu reaksiyonlar çelik ve dökme demirlerin mikroyapısal dönüşümlerinin temelini oluşturur​.

Kararlı ve Kararsız Sistemler

Fe-C sisteminde iki farklı denge türü bulunur:

• Kararlı sistem (Fe-C): Grafit oluşumunu içerir.
• Metastabil sistem (Fe-Fe₃C): Grafit yerine sementitin oluştuğu sistemdir. Pratikte bu sistem, çelik üretiminde daha sık kullanılır çünkü sementit daha hızlı oluşur ve sanayide kontrolü daha kolaydır​.

Sanayi Uygulamaları ve Teknik Rehberlik

Demir-karbon denge diyagramı, ısıl işlem süreçlerinin (örn. tavlama, su verme, menevişleme) ve malzeme tasarımının temelini oluşturur. Ayrıca döküm, şekillendirme ve kaynak gibi üretim süreçlerinde mikro yapıların kontrolü ve öngörülmesi amacıyla kullanılır​