Dorothea Orem'in Öz Bakım Eksikliği Kuramı, bireylerin sağlıkla ilişkili öz bakım gereksinimlerini kendi başlarına karşılayamadıkları durumlarda, hemşirelik bakımının gerekli olduğu varsayımına dayanan teorik bir çerçevedir. Bu kuram, Amerikalı hemşirelik kuramcısı Dorothea Elizabeth Orem (1914–2007) tarafından geliştirilmiş olup, hemşirenin işlevini bireyin öz bakım kapasitesi ile mevcut bakım gereksinimi arasındaki uyumsuzluğu dengelemeye yönelik bir müdahale olarak tanımlar.

Orem, hemşirenin rollerini “destekleyici-eğitici” ve “tamamlayıcı” olmak üzere iki ana kategoriye ayırarak, hemşirelik hizmetini bireyin fiziksel, psikolojik ve sosyal bakım ihtiyaçlarını karşılamaya yönlendirir. Öz Bakım Eksikliği Kuramı, hemşirelik sürecini teşhis, planlama, uygulama ve değerlendirme aşamalarıyla sistematikleştirirken; klinik uygulamalarda kullanılabilirliği, birey merkezli yaklaşımı ve bakım kalitesine katkısı ile hemşirelik disiplini içinde önemli bir kuramsal dayanak oluşturur.

Teorinin Temelleri

Orem’in kuramı üç temel alt sistem ve öz bakım kavramı etrafında şekillenir:

1. Usulsüz Öz Bakım: Bireyin sağlık durumuna veya çevresel koşullara bağlı olarak kendi kendine yeterli bakım yapamaması halidir. Usulsüz öz bakım, hemşirelik müdahalesinin gerekliliğini ortaya koyar.

2. Öz Bakım Kapasitesi: Bireyin öz bakım gereksinimlerini karşılayacak bilgi, yetenek ve motivasyona sahip olma düzeyidir. Kapasite; bilişsel yetiler, motor beceriler, duyusal algı ve psikososyal donanımın bileşimidir.

3. Öz Bakım Gereksinimleri: Bireyin sağlığını korumak, sürdürmek ve geliştirmek için yerine getirmesi gereken bakım eylemleridir. Bu gereksinimler; yaşam boyu bakım, hastalık veya yaralanma sonrası bakım, büyüme-gelişme süreçlerine ilişkin bakım gibi alt başlıklarda tanımlanır.

Orem, hemşirelik bakımını üç koruyucu-önleyici kategoriye ayırır:

1. İleri düzeyde öz bakım: Bireyin sağlığını korumak ve yaşam kalitesini artırmaya yönelik genel önlemler.

2. Gelişimsel bakım: Büyüme-gelişim gereksinimlerine yönelik bakım süreçleri (çocukluk, ergenlik, yaşlılık dönemi).

3. Sağlık değişiklikleri bakım gereksinimi: Hastalık, yaralanma veya cerrahi müdahale sonrasında gereken bakım.

Kuram, bireyin öz bakım kapasitelerini güçlendirmeye ve eksik kaldığı alanlarda hemşirelik müdahalelerinin etkinliğini artırmaya odaklanır. Hemşire, bireyin öz bakım eksikliğini değerlendirme, bakım planını oluşturma, uygulama ve sonuçlarını izleme işlemlerini sistematik biçimde yürütür.

Kuram Bileşenleri ve Yapı

Orem’in kuramı üç ayrı ancak birbirine bağlı alt teoriden oluşur:

1. Öz Bakım Teorisi: Öz bakım kavramının tanımı ve boyutlarını kapsar ve bireyin günlük yaşam aktivitelerini (yeme-içme, hijyen, aktiviteler, güvenlik) kendi başına yapabilme yeterliliğini inceler.

2. Öz Bakım Eksikliği Teorisi: Öz bakım kapasitesi ile gereksinimler arasındaki uyumsuzluk durumunu tanımlar. Eksiklik tespit edildiğinde hemşirelik müdahalesini gerekli kılar.

3. Hemşirelik Sistemleri Teorisi: Tamamlama-destek, eğitim-destek ve yönlendirme rollerini kapsar. Hemşirenin müdahale yoğunluğunu “tam bağımlı bakım”dan “tam bağımsız bakıma dönük eğitimsel role” kadar sınıflandırır.

Bu bileşenler, hemşirelik bakım sürecini dört aşamada düzenler:

1. Ön Değerlendirme: Öz bakım gereksinimlerinin tanımlanması, bireyin kapasitesinin ölçülmesi. Fiziksel, psikolojik, sosyal ve gelişimsel boyutların incelenmesi.

2. Tanı ve Karar Verme: Öz bakım eksikliği tanılarının belirlenmesi ve müdahale önceliklerinin saptanması.

3. Planlama ve Uygulama: Bireyin öz bakım kapasitesine uygun bakım planının hazırlanması ve hemşire-birey etkileşimi, eğitim ve destek süreçlerinin yürütülmesi.

4. Son Değerlendirme: Müdahale sonuçlarının izlenmesi ve bakım planının gerektiğinde revize edilmesi.

Bu sistematik çerçeve, hemşirelik bakımını sadece fiziksel tedavi uygulamalarıyla sınırlı tutmayıp, bireyin bilgi-beceri düzeyini artırmaya, motivasyonunu güçlendirmeye ve bağımsız bakım eylemlerini teşvik etmeye yönelik geniş kapsamlı bir yaklaşım sunar.

Uygulama Süreçleri ve Hemşirenin Rolü

Orem’in kuramı, hemşirenin fonksiyonlarını üç temel eyleme dayandırır:

1. Tam Destek Sistemi: Bireyin öz bakım kapasitesinin tamamen yetersiz kaldığı durumlarda hemşire tüm bakım eylemlerini üstlenir. Özellikle yoğun bakım, cerrahi öncesi-sonrası kritik bakım süreçlerinde devreye girer.

2. Kısmi Destek-Eğitici Sistem: Bireyin bazı bakım eylemlerini kendi başına yapabildiği ancak belirli alanlarda desteğe ihtiyacı olduğu durumlarda hemşire hem uygulama hem de eğitim-rehberlik işlevini üstlenir. Bireyin öz bakım becerilerini geliştirmeye odaklı yaklaşım söz konusudur

3. Eğitici-Yönlendirici Sistem: Bireyin öz bakım eylemlerini bağımsız biçimde gerçekleştirebilecek düzeye ulaşması için hemşire sadece eğitim ve danışmanlık sağlar. Kronik hastalık yönetiminde, uzun dönemli bakım gereksinimlerinde tercih edilir.

Bu sistemler, bireyin ihtiyaç düzeyi ve öz bakım kapasitesine göre seçilir. Hemşire, bakım planının her aşamasında bireyin katılımını teşvik eder; bilgi verme, model olma, öğrenci rolü kazandırma yöntemleriyle bireyin öz bakım becerilerini pekiştirir.

Olgu Sunumu Örnekleri

Aşağıda, Orem’in Öz Bakım Eksikliği Kuramı’nın klinik uygulamasını somutlaştıran üç farklı olgu sunumu yer almaktadır. Bu örnekler, kuramın farklı hasta gruplarında nasıl uygulandığını, hemşirenin rolünü ve bakım sürecinin aşamalarını gözler önüne sermeyi amaçlamaktadır.

Serebral Palsili Bir Çocuğun Hemşirelik Bakımı

Serebral palsili çocuğun nöromotor yetersizlikleri, günlük öz bakım eylemlerinde ciddi sınırlamalara yol açar. Öz bakım kapasitesi büyük ölçüde etkilendiğinden hemşire önce kapsamlı bir değerlendirme yapar: yeme-içme, banyo, giyinme, tuvalet gereksinimleri, iletişim becerileri ve aktif hareket yeteneği incelenir.

• Öz Bakım Eksiklikleri: Motor kas kontrolündeki güçsüzlük, postür bozuklukları ve koordinasyon kaybı, kişisel hijyen ve beslenme bakımında desteğe ihtiyaç duyulmasına neden olur.

• Hemşirelik Planı:

1. Tam Destek: Banyo, beslenme ve tuvalet gereksinimlerinin karşılanması.

2. Kısmi Destek-Eğitim: Aile üyelerine çocuğun pozisyonlandırma teknikleri, yardımcı cihaz kullanımı ve güvenli transfer yöntemleri öğretilir.

3. Eğitici-Yönlendirici: Çocuğun düzeyine uygun oyun-etkinliklerle kas kontrolünü geliştirmeye yönelik egzersiz protokolleri uygulanır.

• Sonuç: Aile, transfer ve hijyen işlemlerini güvenli biçimde gerçekleştirebildiğini bildirir. Çocuğun pasif ve aktif hareket aralığı artışı izlenir. Psikososyal uyumda iyileşme gözlenir.

Sağ Ayak Bileği ve Pelvis Kırığı Olan Hastanın Bakımı

Cerrahi onarımdan sonra yatak istirahatine mahkum olan yetişkin hastada, mobilizasyon eksikliği ve ağrı yönetimi temel öz bakım eksikliklerini oluşturur. Hemşire değerlendirmede, hastanın ağrı düzeyi, solunum fonksiyonları, cilt bütünlüğü, beslenme durumu ve psikososyal durumu üzerinde odaklanır.

• Öz Bakım Eksiklikleri: Hareket kısıtlılığı nedeniyle kişisel temizlik ve pozisyon değiştirme yetersizliği; ağrı ve immobilizasyon sonucu mobilizasyon eksikliği; ameliyat bölgesinde yara bakımına ilişkin bilgi eksikliği.

• Hemşirelik Planı:

1. Tam Destek: İlk postoperative dönemde pozisyon değiştirme, basınç yaralarının önlenmesi için cilt bakımı, beslenme desteği.

2. Kısmi Destek-Eğitim: Hasta ve ailesine derin solunum egzersizleri, güvenli mobilizasyon adımları ve yara pansuman teknikleri öğretilir.

3. Eğitici-Yönlendirici: Ağrı yönetimi stratejileri, ağrı çizelgesi takibi ve hastanın ilaçlarını doğru zamanlama ve dozda uygulama bilinci kazandırılır.

• Sonuç: Basınç yarası oluşumu önlenir, yara iyileşme süreci düzenli pansuman ve bakım desteğiyle etkin olarak izlenir. Hasta, yavaş da olsa bağımsız pozisyon değiştirebildiğini ve ağrıyı yönetebildiğini ifade eder.

Over Kanseri Nedeniyle Ameliyat Olan Hastanın Bakımı

Jinekolojik onkoloji cerrahisi geçiren hastada, ameliyat sonrası ağrı, mobilizasyon, beslenme ve psikososyal uyum ön plandadır. Hemşire, tüm bakımları multidisipliner ekip ile koordine ederek planlar.

• Öz Bakım Eksiklikleri: Postoperative ağrı nedeniyle derin solunum egzersizlerinin yapılamaması; gastrointestinal sistemin geç çalışması sonucu beslenme sorunları; cerrahi bölge bakımındaki yetersizlik; ameliyat kaygısı ve duygusal stres.

• Hemşirelik Planı:

1. Tam Destek: İlk dönemde ağrı değerlendirmesi, dinlenme pozisyonlarının sağlanması, yara pansumanları.

2. Kısmi Destek-Eğitim: Derin solunum egzersizleri, erken mobilizasyona teşvik, laksatif ve sıvı alımı bilgilendirmesi.

3. Eğitici-Yönlendirici: Psikolojik destek grup toplantılarına katılım, stres yönetimi teknikleri, kanser sürecine ilişkin bilinçlendirici oturumlar.

• Sonuç: Derin solunum egzersizleri düzenli uygulanmaya başlanır. Bağırsak sesleri normale döner ve beslenme toleransı artar. Hasta, cerrahi bölge bakımını öğrenir ve uygulayabilir hale gelir. Yaşam kalitesinde genel bir iyileşme rapor edilir.

Dorothea Orem’in Öz Bakım Eksikliği Kuramı, hemşirelik disiplinine hem teorik hem de klinik anlamda sistematik bir yapı kazandırmıştır. Öz bakım kapasitesi ve gereksinimleri arasındaki uyumsuzluk yaklaşımlarını net biçimde tanımlayarak, hemşireye bakım sürecinin her aşamasında rehberlik sağlar. Kuram; destek-tamamlama, kısmi destek ve eğitimsel rollerle bakımın bireye özgü planlanmasına imkan tanır. Klinik olgu sunumları, kuramın esnekliğini ve geniş uygulama alanlarını gösterir.

Bu kuramsal çerçeve, hemşirelik eğitimi, araştırmaları ve bakım uygulamaları için temel bir referans niteliğindedir. Hemşirelik bakım sürecinin yapılandırılmasında Orem’in yaklaşımı, bireyin kendi bakımını üstlenme kapasitesini güçlendirmeye, bakım kalitesini artırmaya ve hasta sonuçlarını iyileştirmeye katkı sunar.