Fâtıma el-Fihrî, 9. yüzyılda Fas’ın Fes şehrinde dünyanın kesintisiz olarak faaliyet gösteren en eski üniversitesi olan Karaviyyîn Üniversitesi’ni kuran Müslüman bilgin, hayırsever ve eğitim öncüsüdür. “Oğulların annesi” anlamına gelen Ümmü’l-Benîn lakabıyla da anılan el-Fihrî, İslam dünyasında kadınların eğitim ve bilim alanındaki varlığını sembolize eden en önemli figürlerden biridir.

Hayatı ve Kökeni

Fâtıma el-Fihrî, yaklaşık 800 yılında, günümüzde Tunus sınırlarında bulunan Kayrevan şehrinde doğmuştur. Kureyş kabilesine mensup bir aileye ait olan el-Fihrî’nin babası Muhammed el-Fihrî el-Kayrevânî, dönemin tanınmış tüccarlarından ve fıkıh âlimlerindendi. Fâtıma çocukluk yıllarını Kayrevan’da geçirdikten sonra, Şiî baskılar nedeniyle babasının göç kararı alması üzerine ailesiyle birlikte Fas’ın Fes kentine taşındı.

Fes, İdrîsîler döneminde kültür, ticaret ve dinî hayatın merkezi hâline gelmişti. Fâtıma ve kız kardeşi Meryem, burada dönemin seçkin bilginleriyle temas etme fırsatı buldu. Her iki kız kardeş de iyi bir İslami eğitim aldı; fıkıh, hadis, matematik ve dilbilgisi gibi alanlarda kendilerini geliştirdiler. Fâtıma, dindarlığı, bilgeliği ve cömertliğiyle tanındı. Kaynaklarda, iki oğlu bulunduğu ve bu nedenle Ümmü’l-Benîn lakabını aldığı belirtilmektedir.

Karaviyyîn Camii ve Üniversitesinin Kuruluşu

Fâtıma el-Fihrî’nin yaşamındaki en önemli dönüm noktası, 859 yılında Karaviyyîn Camii’ni ve ona bağlı medreseyi kurmasıdır. Babasının ölümünden sonra kendisine ve kız kardeşi Meryem’e büyük bir miras kalmıştır. Meryem, bu mirasın bir kısmını Fes’te Endülüs Camii’ni yaptırmak için kullanmış, Fâtıma ise tüm servetini Karaviyyîn Camii’nin inşasına adamıştır.

İnşa süreci iki yıl sürmüştür. Fâtıma’nın bizzat yapımı denetlediği, hatta inşaat süresince oruç tuttuğu aktarılır. Camiye, doğduğu yerin onuruna “Kayrevan halkına ait olan” anlamına gelen Karaviyyîn adını vermiştir.

Karaviyyîn Camii, zamanla yalnızca bir ibadethane değil, aynı zamanda bir eğitim merkezi hâline geldi. Dönemin uleması tarafından “ilim ocağı” olarak tanımlanan bu yapı, kısa sürede bir medreseye ve ardından dünyanın ilk üniversitesi olarak kabul edilen bir kuruma dönüştü.

^{Karaviyyîn Camii Avlusu (TDV İslâm Ansiklopedisi)}

Eğitim ve Bilim Merkezi Olarak Karaviyyîn

Karaviyyîn, kuruluşundan itibaren İslam dünyasının batıdaki en önemli ilim merkezlerinden biri olmuştur. Burada Kur’an tefsiri, fıkıh, tıp, matematik, astronomi, coğrafya, felsefe ve dilbilgisi gibi çok sayıda ders verilmiştir. Medresede düzenlenen “hâlaka” adı verilen eğitim halkaları, öğrencilerin öğretmenlerinin etrafında yarım daire şeklinde oturarak ders dinlemelerine dayanıyordu.

Kadınlar da bu halkalara katılabiliyor, özel revaklardan dersleri izleyebiliyorlardı. Fâtıma el-Fihrî’nin kendi kurumunda matematik ve hukuk eğitimi aldığı da rivayet edilir. Karaviyyîn’de eğitim görenler arasında İbn Haldun, İbn Rüşd, İbn Arabi, El-İdrisî, El-Bitrujî ve Maimonides gibi büyük âlimler yer almıştır. Avrupa’da eğitim gören Papa II. Silvester (Gerbert d’Auvergne) de burada aldığı eğitimin ardından sıfır ve Arap rakamlarını Batı’ya tanıtmıştır.

Mimari Özellikler ve Kütüphane

Karaviyyîn Camii, mihrap duvarına paralel on yatay nef ve bunları kesen bir dikey neften oluşan özgün planıyla İslam mimarisinin batıdaki en dikkat çekici örneklerinden biridir. Caminin minaresi 955 yılında tamamlanmış olup, Afrika’daki en eski İslam eserlerinden biri kabul edilir.

Külliyenin en önemli birimlerinden biri de Karaviyyîn Kütüphanesi’dir. 14. yüzyılda Merînî Sultanı Ebû İnân el-Merînî tarafından kurulan bu kütüphanede 4000’den fazla el yazması bulunmaktadır. Koleksiyonun içinde İmam Malik’in el-Muvatta’sı, İbn Haldun’un Mukaddime’si ve İbn İshak’ın Sîretü’n-Nebeviyye’si gibi nadide eserler yer alır. 2012 yılında Faslı mimar Aziza Chaouni tarafından restore edilen kütüphane, günümüzde dünyanın en eski kütüphanelerinden biri olarak faaliyetini sürdürmektedir.

Endülüs Camii ve Meryem el-Fihrî

Fâtıma’nın kız kardeşi Meryem el-Fihrî de aynı dönemde, Fes’in Endülüs mahallesinde Endülüs Camii’ni inşa ettirmiştir. Bu cami, tıpkı Karaviyyîn gibi dönemin ilim ve ibadet merkezlerinden biri hâline gelmiştir. Meryem ve Fâtıma’nın inşa ettirdiği bu iki yapı, Fas’ın kültürel tarihinde “kız kardeşlerin hatırası” olarak anılmakta ve ilimle hayırseverliğin sembolü kabul edilmektedir.

Mirası ve Etkisi

Karaviyyîn Üniversitesi, UNESCO ve Guinness Dünya Rekorları tarafından “dünyanın en eski, kesintisiz faaliyet gösteren üniversitesi” olarak tanınmıştır. Kurum, 1963 yılında Fas Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlanarak devlet üniversitesi statüsü kazanmış, 2015’te çıkarılan kraliyet kararnamesiyle mali ve akademik özerkliğe kavuşmuştur.

Fâtıma el-Fihrî’nin adı günümüzde de yaşatılmaktadır. Avrupa ve Kuzey Afrika üniversiteleri arasında iş birliğini hedefleyen “Erasmus Mundus Al-Fihri” programı onun mirasına atfen oluşturulmuştur.