​​İslam bilim tarihindeki matematiksel düşünce, Osmanlı döneminde önemli bir gelişim göstererek sadece sayılar ve şekillerin ötesinde, evrenin düzenini kavramaya yönelik bir düşünce yapısı oluşturmuştur. Osmanlı bilim dünyasında bu anlayış, matematiksel akıl yürütmenin şekil, oran ve düzen kavramlarıyla bütünleştiğini gösterir. Bu bağlamda geometri Osmanlı'da sadece bir hesaplama aracı olarak değil, aynı zamanda matematiksel akıl yürütmenin de sembolü olarak görülmüştür. Bu felsefi yaklaşım, Osmanlı alimlerinin hem pratik hem de teorik bilimlere katkı sağlamasının temelini oluşturmuş, matematiksel bilginin kozmik düzeni anlama çabasıyla bir bağ kurduğunu göstermiştir.

​​Öklid Geleneği ve Osmanlı'da Geometrik Akıl Yürütme

​İslam dünyasında geometrik düşüncenin temelleri, Öklid’in Elementler adlı eserinin Arapçaya çevrilmesiyle atılmıştır. Bu eser tanımlar, postulatlar ve ispatlardan oluşan mantıksal bir matematiksel sistem oluşturmuştur. Osmanlı bilim tarihinde matematiksel akıl yürütmenin oluşması, bu sistem üzerine kurulmuştur. Bu eser, sadece geometrik şekillerin kesin olarak belirlenmesini sağlamakla kalmamış, aynı zamanda matematiksel akıl yürütmenin bilimsel ilkeleri üzerine düşünülmesini mümkün hâle getirmiştir.

​Ali Kuşçu ve Eğitime Dayalı Matematik

Bu geleneğin Osmanlı'daki en önemli temsilcilerinden biri Ali Kuşçu'dur. Risâletü’l-Muḥammediyye adlı eseri, Osmanlı döneminde matematik öğretiminin gelişiminde merkezi bir yere sahip olmuştur. Kuşçu, aritmetik işlemleri ve oran sistemlerini tanımlamış ve matematiği teorik çalışmalardan ziyade eğitim uygulamalarına dayalı bir disiplin hâline getirmiştir. Bu yönüyle bilimsel bilginin yaygınlaşmasına öncülük etmiş ve Osmanlı eğitim sistemi için sağlam bir matematiksel temel oluşturmuştur.

^{Ali Kuşçu ve Talebeleri Temsili (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

​Postulatların Felsefi Yorumu

Osmanlı öncesi İslam matematikçileri, Öklid’in postulatlarını sadece geometrik çözümlemeler olarak değil, evrenin düzenine dair düşünce biçimleri olarak yorumlamışlardır. "Herhangi iki noktadan bir doğru geçer" gibi ifadeler sadece matematiksel terimler değil, düzen ve uyum kavramlarının zihinsel temsilidir. Bu yorum geleneği, Osmanlı alimlerinin de akıl yürütme biçimlerini etkilemiş ve matematiksel düşünceye felsefi bir derinlik katmıştır.

Cebirsel Düşünce ve Taşköprizade'nin Katkısı

​İslam bilim insanları için cebir kavramı matematiksel akıl yürütme alanında önemli bir kavramdır. Osmanlı âlimlerinin matematiksel akıl yürütmede cebri kullanma biçimlerini incelediğimizde Taşköprizade bu alandaki önemli isimlerden bir tanesidir.

​Taşköprizade ve Cebirin Sistemleştirilmesi

İslam bilim geleneğinde cebir, Harezmi tarafından pratik olayların çözümleri olarak tanımlanırken, İbn Haldun tarafından ise "bilinenlerden bilinmeyen niceliğin ortaya çıkarılması" olarak tanımlanmıştır. Osmanlı alimi Taşköprizade, bu cebir anlayışını daha ileri taşımış ve cebiri matematiksel düşüncenin temel aracı olarak ortaya koymuştur. Cebiri sistemleştirerek denklemlerin çözüm yöntemleriyle mantıksal bir bütünlük kurmuştur. Bu, soyut düşüncenin somut matematiksel ifadesi hâline gelmiştir.

​Geometri, Kozmoloji ve Osmanlı'daki Uygulamalar

^{Geometri, Kozmoloji ve Osmanlı'daki Uygulamalara Dair Temsili Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

​Takiyüddin b. Ma’ruf ve Astronomik Gözlemler

​İslam dünyasında matematiksel düşüncenin gelişimi, gök cisimlerinin hareketlerini anlamaya yönelik astronomi gözlemleriyle birlikte ilerlemiştir. Merağa Gözlemevi gibi yerlerde geometriden yararlanılmış, Tusi'nin trigonometri sistemi, geometrik ilkelerin astronomik hesaplamalarla bağlanmasını mümkün kılmıştır.

​Osmanlı'da Gözlem ve Ölçüm

16. yüzyıla gelindiğinde Takiyüddin b. Ma’ruf’un çalışmaları bu geleneğin Osmanlı'daki en parlak örneklerinden biridir. Takiyüddin’in eserleri, matematiğin Osmanlı bilim anlayışında sadece hesaplama amacıyla değil, aynı zamanda gözlem ve ölçümün aracı olarak değerlendirildiğini ortaya koyar. Osmanlı'nın bu bilimsel anlayışı, geometri ve kozmoloji arasında güçlü bir bağ kurulduğunun en somut göstergesidir. Takiyüddin'in İstanbul'da kurduğu rasathanede kullandığı hassas ölçüm cihazları (örneğin zâtü'ş-şubet) bu yaklaşımın göstergesidir.

​Kozmik Düzenin Açıklanması

Cevheri ve İbn Heysem gibi alimlerin başlattığı geometrik ve cebirsel düşünceyi kullanarak evrenin kozmolojik düzeni hakkında yorum yapma geleneği, Osmanlı düşüncesinde de devam etmiştir. Matematiksel oranlar ve geometrik ilkeler, gök cisimlerinin anlaşılmasında ve açıklanmasında önemli bir rol oynamıştır.

​Bu durum, matematiği sadece hesaplama aracı olarak değil, evrensel düzeni açıklayan kavramsal bir sistem hâline getirmiştir. Böylece şekil, oran ve düzen kavramları, Osmanlı bilim dünyasında matematiksel düşüncenin kozmolojiyle olan güçlü ilişkisini ortaya koymaktadır.