Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss), Salmonidae familyasına ait bir tatlı su balığı türüdür. Aslen Kuzey Amerika ve Asya'daki Pasifik Okyanusu'na dökülen nehir ve göllere özgü olan bu tür, gıda ve spor amaçlı yetiştiricilik için dünya geneline yaygın bir şekilde tanıtılmıştır.
Gökkuşağı Alabalığı (Pexels)
Taksonomi ve Sınıflandırma
Gökkuşağı alabalığı, Salmonidae (somon balığıgiller) familyası içinde yer alır. Bu familyanın bir özelliği, yağ yüzgecine sahip olmalarıdır. Tür, Pasifik somonlarını da içeren Oncorhynchus cinsine aittir. 1989 yılına kadar, kahverengi alabalık (Salmo trutta) ile olan yaşam döngüsü, habitat, beslenme ve görünüm benzerlikleri nedeniyle Salmo cinsinde sınıflandırılmıştır. Ancak, morfolojik ve genetik çalışmalar, Pasifik havzasındaki somon ve alabalıkların ayrı bir cins olduğunu ortaya koymuş ve bu balıklara Oncorhynchus adı verilmiştir. Günümüzde Salmo cinsi yalnızca Atlantik somonu (S. salar) ve kahverengi alabalık (S. trutta) gibi Avrupa ve Kuzey Afrika'ya özgü türleri kapsar. Gökkuşağı alabalığı, biyolojik olarak birer "charr" olan ve Salvelinus cinsinde yer alan dere alabalığı (S. fontinalis) veya göl alabalığı (S. namaycush) gibi türlerle de akraba değildir.
Tanım
Gökkuşağı alabalığı, adını yan tarafında bulunan belirgin kırmızı veya pembe renkli şeritten alır. Bu nedenle bazen "kırmızı bantlı alabalık" (redband trout) olarak da anılır. Farklı cinslerdeki alabalıkları ayırt etmede beneklerin rengi yardımcı olabilir:
- Oncorhynchus (Gökkuşağı alabalığı): Yalnızca siyah benekleri vardır.
- Salmo (Kahverengi alabalık): Siyah, kırmızı ve turuncu beneklere sahiptir.
- Salvelinus (Dere alabalığı): Beyaz, sarı, kırmızı, turuncu ve leylak rengi benekleri olabilir.
Gökkuşağı alabalığının "altın" veya "mavi" gibi renk varyantları bulunsa da, bunlar aynı türün farklı görünümleridir. Taze bir gökkuşağı alabalığı filetosunun kimyasal bileşimi ortalama olarak %72,31 su, %20,15 protein, %4,61 yağ ve %1,29 küldür.
Dağılım ve Habitat
Yabani Gökkuşağı Alabalığı, Birleşik Krallık (CHASING SCALES)
Doğal Yaşam Alanı
Türün doğal yaşam alanı, Kuzey Amerika'nın batı kıyısında Meksika'dan Alaska'ya kadar uzanan ve Pasifik Okyanusu'na akan nehir ve göllerdir. Ayrıca Rusya'nın Pasifik kıyısındaki Kamçatka Yarımadası'nda da bulunurlar.
Tanıtıldığı Bölgeler
Gökkuşağı alabalığı, Birleşik Krallık da dahil olmak üzere birçok ülkeye insanlar tarafından götürülmüştür. Tür, Antarktika hariç her kıtada mevcuttur. Bu yayılma, balığın uyum yeteneğinin yüksek olması ve yetiştiricilik için elverişli özellikler taşımasından kaynaklanmaktadır.
Habitat Gereksinimleri
Berrak, temiz, serin ve oksijence zengin suları tercih ederler. Ancak kahverengi alabalığa göre daha yüksek su sıcaklıklarına karşı daha toleranslıdırlar. Yetiştiricilikte ideal su kalitesi için aranan bazı parametreler şunlardır:
- Sıcaklık: 20°C'ye kadar
- Çözünmüş Oksijen: Litrede 7 mg'ın üzerinde
- pH: 5,5–8,5
Biyoloji ve Ekoloji
Yaşam Döngüsü ve Üreme
Gökkuşağı alabalıkları hem sadece tatlı suda yaşayan (yerleşik) hem de yaşamının bir kısmını denizde geçiren (anadrom) formlara sahiptir. Denizde yaşayan anadrom forma "steelhead" adı verilir. Doğada, sonbahar veya kışın üreyen kahverengi alabalıkların aksine, ilkbaharda yumurtlarlar. Yumurtlama zamanı suyun sıcaklığına bağlı olarak Kaliforniya gibi sıcak bölgelerde Ocak ayına, daha soğuk bölgelerde ise Haziran ayına kadar değişebilir. Genellikle su sıcaklıkları yükselirken yumurtlarlar. Steelhead formları denize gitmeden önce tatlı suda yaklaşık 2 yıl geçirirler. Bazı Pasifik somonlarının aksine, hem gökkuşağı alabalığı hem de steelhead birden fazla kez yumurtlayabilirler (tekrar üreyenler).
Beslenme
Genel olarak nehir veya gölün yüzeyindeki veya altındaki omurgasızlarla beslenirler. Bu birincil diyet, karasal böcekler veya diğer balıklarla desteklenir.
Ekolojik Etkileşimler ve Etkileri
Gökkuşağı alabalığı, kendisiyle yakın akraba olan "cutthroat" alabalığı ile aynı habitatı paylaşır ve benzer zamanlarda yumurtlar, bu nedenle bu iki tür arasında melezleşme yaygındır. Gökkuşağı alabalığının doğal yaşam alanı dışına yaygın bir şekilde sokulması, Kuzey Amerika'nın batısındaki nehirlerde benzersiz "cutthroat" alabalığı soylarını tehlikeye atmıştır. Benzer şekilde, Kaliforniya'nın Sierra Nevada bölgesindeki aslında balıksız olan göllere sokulmaları, dağ sarı bacaklı kurbağa popülasyonunda büyük bir azalmaya yol açmıştır. Tanıtıldıkları bölgelerdeki yerli yaban hayatı üzerinde olumsuz etkileri olabilmektedir; örneğin, Yeni Zelanda'da nesli tükenen bir balık türü olan grayling'in yok olmasında, rekabet ve getirdikleri hastalıkların rolü olduğu düşünülmektedir.
İnsanlarla İlişkisi
Yetiştiricilik (Akvakültür)
Gökkuşağı alabalığı, hem sofralık balık olarak hem de spor amaçlı balıklandırma için göl ve nehirlere stoklanmak üzere yaygın olarak yetiştirilmektedir. Türün dünya çapında yetiştiriciliği 1880'lerde Kaliforniya'daki McLeod Nehri ve San Leandro'daki kuluçkahanelerde başlamıştır. Bugün dünya çapında yapay olarak üretilen gökkuşağı alabalıklarının çoğu bu iki kuluçkahaneden köken almaktadır.
2020 yılında dünya genelinde 77 ülkede yaklaşık 1,02 milyon ton gökkuşağı alabalığı üretilmiştir. Türkiye, aynı yıl 144.283 tonluk üretimiyle İran'ın ardından dünyada ikinci sırada yer almıştır. Gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliği Türkiye'de 1970'li yıllarda başlamış ve 2021 yılında ülkenin toplam 471.686 tonluk su ürünleri yetiştiriciliğinin %35'ini oluşturmuştur. Üretim 68 ilde yapılmakta olup, Elazığ (26.500 ton) ve Muğla (22.000 ton) en yüksek üretim rakamlarına sahip illerdir. Karadeniz'deki deniz ağ kafeslerinde kilogramın üzerinde büyütülen gökkuşağı alabalıkları, "Türk Somonu" ticari adıyla pazarlanmaktadır.
Gıda Olarak Kullanımı
Gökkuşağı alabalığı, besin değeri yüksek bir gıda maddesidir. Taze olarak tüketildiği gibi, dumanlama (tütsüleme) gibi yöntemlerle işlenerek de kullanılır. Sıcak tütsüleme işlemi, balığın su içeriğini azaltarak protein, yağ ve kül oranlarını nispeten artırır. Bir çalışmada sıcak tütsülenmiş filetoların kimyasal bileşimi %59,26 su, %28,05 protein, %9,51 yağ ve %2,02 kül olarak tespit edilmiştir.
