Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın ilk kez 1913 yılında yayımlanan Gulyabani adlı romanı, Türk edebiyatında halk inançlarını, batıl itikatları ve toplumun cehaletle ilişkisini hiciv dolu bir dille işleyen özgün eserlerden biridir. Tanzimat sonrası modernleşme sürecinde halkın geleneksel yaşam biçimlerinin karşısına çıkan yeni değerleri sorgulayan bu roman, hem mizahi hem eleştirel bakışıyla dikkat çeker.

Konu ve İçerik

Gulyabani, Batılılaşma sürecindeki Osmanlı toplumunun özellikle alt sınıflarında görülen hurafe ve batıl inançlara karşı akılcı düşünceyi savunan bir yapıdadır. Roman, İstanbul’un kenar mahallelerinden birindeki köşkte çalışmaya başlayan genç bir kadının başından geçenleri anlatır. Olayların merkezinde, geceleri eve musallat olduğu söylenen “Gulyabani” adlı bir yaratık vardır. Ancak ilerleyen süreçte bu yaratığın bir aldatmaca olduğu ortaya çıkar ve okuyucu gerçekle hurafenin nasıl birbirine karıştırıldığını görür.

Ana Karakter ve Temsil Ettikleri

• Aliye: Romanın başkahramanıdır. Eğitimsiz ama sezgileri kuvvetli, çalışkan ve inatçı bir genç kızdır. Evdeki karanlık olayların ve korku atmosferinin ardındaki sahtekârlığı çözerek cesur bir birey örneği oluşturur.
• Konağın Sahipleri ve Hizmetliler: Hurafelere inanan, korkuya yenik düşen, toplumsal çözülmenin küçük örneklerini temsil eden karakterlerdir. Batıl inançlara dayalı kültürün nasıl sürdürüldüğünü gösterirler.
• Gulyabani: Gerçekte olmayan, ama halk arasında yaygın bir şekilde inanılan bir hayalet figürüdür. Roman boyunca bu figür üzerinden halkın korku ve cehaleti istismar edilmiştir.

Temalar

• Batıl İnanç ve Cehalet: Romanın ana ekseni, toplumun hurafelere körü körüne inanmasının nelere yol açabileceği üzerinedir. Gulyabani figürü, halkın bilinçaltındaki korkuları temsil eder.
• Kadın Kimliği ve Toplumdaki Yeri: Aliye karakteri, kadınların edilgen değil etkin ve sorgulayıcı bireyler olabileceğini gösterir.
• Aydınlanma ve Akılcılık: Roman, olayların sonunda rasyonel düşüncenin galip gelmesiyle sonlanır. Yazar burada halkın hurafelerden kurtulması gerektiği mesajını verir.
• Toplumsal Sınıf ve Eğitim: Karakterlerin hurafelere inanma düzeyiyle eğitim ve sınıfsal konumları arasındaki ilişki çarpıcı biçimde gözler önüne serilir.

Yapısal Özellikler

• Zaman ve Mekân: 20. yüzyıl başlarının İstanbul’unda, özellikle konak kültürünün hâkim olduğu çevrede geçer. Mekân, atmosferin korku ve mistik bir hale bürünmesini sağlar.
• Bakış Açısı: Üçüncü şahıs hâkim bakış açısına sahiptir. Yer yer karakterlerin iç dünyasına da yer verilir.
• Üslup: Gürpınar’ın mizahi dili, halk diliyle iç içedir. Argoya yakın bir sokak dili kullanarak romanı halk için anlaşılır ve samimi kılar.

Edebi ve Toplumsal Değeri

Gulyabani, yalnızca bir korku hikâyesi değildir; o, halkın gözünü korkutan cehalet perdesinin bir hiciv aynasıdır. Hüseyin Rahmi Gürpınar, dönemin sosyal yapısına ışık tutarak, modernleşmenin yalnızca teknik değil zihinsel bir değişimi de gerektirdiğini ortaya koyar. Roman, bireyin sorgulayıcı aklıyla toplumsal batıl inanışlar arasında geçen bir “aydınlanma mücadelesi” olarak okunabilir. Bugün hâlâ geçerliliğini koruyan bu eleştiriler, Gulyabani’yi hem edebi hem sosyolojik açıdan önemli kılar.