Haliç, bir nehir ya da akarsuyun denizle birleştiği kıyı kesiminde yer alan, yarı kapalı, karma yapılı bir su kütlesidir. Tatlı ve tuzlu suyun bir araya gelmesiyle oluşan bu ortamlar, hidrografik olarak alkali su içeren, biyolojik olarak ise zengin ve dinamik geçiş alanlarıdır. Haliçler, hem karasal hem denizel sistemlerin özelliklerini taşıyarak ekolojik açıdan büyük önem arz eder. Aynı zamanda kıyı toplumları için tarih boyunca ulaşım, ticaret ve yerleşim gibi açılardan cazip alanlar olmuştur.

Oluşum Süreci

Haliçlerin oluşumu büyük oranda Holosen dönemi sonrasındaki deniz seviyesi yükselmeleri ile ilişkilidir. Buzul çağlarının sona ermesiyle birlikte eriyen buzullar, deniz seviyesinde küresel bir yükselmeye yol açmıştır. Bu yükselme, kıyıya doğru ilerleyerek eski nehir yataklarını su altında bırakmış; böylece kıyı boyunca uzanan geniş ve sığ havzalar meydana gelmiştir. Bu tür basmış vadi sistemlerine "rias tipi haliçler" adı verilir. Özellikle Rio de la Plata gibi devasa tatlı su havzalarına sahip bölgelerde, alçak eğimli kıyı düzlemlerinin zamanla tuzlu su ile dolması bu sürecin klasik örneklerinden biridir.

Bunun dışında haliç oluşumu şu yollarla da gerçekleşebilir:

• Buzul vadilerinin sular altında kalması: Norveç fiyortları bu gruba girer.
• Delta çevresinde alçak alanların deniz suyuyla dolması: Mississippi Deltası çevresindeki haliçler bu türdendir.
• Lagün tipi oluşumlar: Kum setleriyle yarı kapalı hale gelen ve içine akarsu boşalan koylarda gözlemlenir.

Bu süreçlerde akarsuların taşıdığı alüvyon, haliçlerin tabanını şekillendirerek fiziksel yapının zamanla değişmesine neden olur.

^{Haliç Oluşumu (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur)}

Haliçler genellikle açık deniz ve okyanus kıyılarında görülür çünkü bu bölgelerde haliç oluşumunu mümkün kılan temel fiziksel ve hidrografik koşullar mevcuttur. Özellikle gelgit (med-cezir) hareketlerinin güçlü olduğu açık deniz kıyılarında, tatlı nehir suyu ile tuzlu deniz suyunun iç içe geçmesi kolaylaşır. Gelgit, tuzlu suyun nehir ağzına doğru ilerlemesini sağlarken, tatlı suyun denize taşınmasını da mümkün kılar. Türkiye'de ise kıyılarda akarsuların döküldüğü havzalarda daha çok Çukur Ova gibi alyon yapılı ovalar gözükür. Bunun temel sebebi de gelgit etkisinin Türkiye kıyılarında zayıf olmasıdır.

Ayrıca okyanus kıyıları genellikle geniş nehir havzalarının denize ulaştığı, düşük eğimli ve alçak alanlardır. Tarihsel olarak, deniz seviyesinin yükselmesi sonucu bu nehir vadileri denizle dolarak haliçlere dönüşmüştür. Rio de la Plata, Amazon ve Mississippi gibi büyük sistemler bu oluşumun tipik örneklerindendir. Açık denizlerin sunduğu geniş alan, derinlik ve iklimsel değişkenlik, haliçlerin oluşumu ve sürekliliği için elverişli ortamlar sağlar. Bu nedenle haliçler, ekolojik ve morfolojik açıdan en gelişmiş formlarıyla okyanus kıyılarında karşımıza çıkar.

Fiziksel ve Kimyasal Özellikler

Haliçlerdeki en dikkat çekici özellik, dikey ve yatay tuzluluk gradyanlarıdır. Tuzlu deniz suyu, yoğunluğu daha yüksek olduğu için tabanda ilerlerken, tatlı nehir suyu yüzeyden denize doğru akar. Bu durum tuz kaması (salt wedge) olarak adlandırılan bir yapıya neden olur. Özellikle düşük gelgitli, yüksek debili nehirlerin oluşturduğu haliçlerde bu yapı çok belirgindir. Rio de la Plata Haliçi, bu yapının en gelişmiş örneklerinden biridir. Bu dikey ayrışma, plankton ve balık larvaları gibi organizmaların dağılımını doğrudan etkiler.

Haliçler ayrıca, rüzgâr ve akıntı gibi meteorolojik etkilerle sürekli karışan ya da zaman zaman tabakalaşan sistemler olabilir. Bu değişkenlik, besin döngüsü ve biyolojik üretkenlik açısından büyük önem taşır. Örneğin San Francisco Haliçi, düşük nehir akışı ve yüksek tuzluluk durumlarında karışımın azaldığı, ekolojik olarak stresli dönemler yaşar.

Biyolojik Evrim ve Ekosistem

Haliçlerdeki organik madde üretimi, iki temel kaynaktan beslenir: fitoplankton üretimi ve karasal detritus. Yüksek bulanıklık nedeniyle iç kısımlarda fotosentez kısıtlı olabilir, bu durumda organik detrituslar ve mikroplanktonlar baskın rol oynar. Bu ortamda gelişen zooplankton türleri, balık larvaları için kritik besin kaynağı oluşturur.

^{Haliç Oluşumu (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur)}

Rio de la Plata gibi büyük haliçlerde, Micropogonias furnieri gibi ekonomik değeri yüksek balık türleri, haliç içinde yumurtlar ve yavrularını burada büyütür. San Francisco Haliçi’nde ise tarım, barajlar ve su yönlendirme sistemleri nedeniyle akış azalmış; bu da pelajik gıda ağlarının çökmesine, bazı balık türlerinin sayısında dramatik düşüşlere neden olmuştur.

İnsan Etkileri

Haliçler, hem doğal hem de insan kaynaklı etkilerle sürekli biçim değiştirir. Özellikle San Francisco Haliçi’nde gözlenen gibi baraj inşaatları, tarımsal sulama sistemleri, atık boşaltımı ve istilacı türlerin tanıtılması gibi müdahaleler haliç sisteminin hem fiziksel yapısını hem de ekolojik işleyişini bozmuştur. Bu etkilerin sonucunda;

• Sediment yapıları değişmiş,
• Tuzluluk yapısı bozulmuş,
• Doğal plankton döngüsü aksatılmış,
• Yerli türler gerilemiş,
• Yüksek metal birikimiyle biyota kirlenmiştir.

Bu durum, haliçlerin korunması gerektiğini ve sürdürülebilir su yönetimi politikalarının bu geçiş sistemleri için önemini ortaya koymaktadır.

Haliçler, yalnızca su kütleleri arasında bir geçiş zonu değildir; aynı zamanda iklim, jeoloji, hidroloji ve biyoloji arasında bir etkileşim sahasıdır. Oluşumları hem doğal süreçlerin hem de tarihsel jeolojik evrelerin bir sonucudur. Ancak bu sistemler, insan müdahalelerine karşı oldukça hassastır. Gelecekte haliçlerin sağlıklı işleyişinin korunması, entegre kıyı yönetimi, kirletici yüklerin azaltılması ve doğal akış rejimlerinin sürdürülmesiyle mümkündür.