Haydar Aliyev, 10 Mayıs 1923 tarihinde Azerbaycan’a bağlı Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde doğmuştur. Azerbaycan siyasi tarihinde hem Sovyetler Birliği dönemi hem de bağımsızlık sonrası süreçte önemli figürlerden biri olarak kabul edilmektedir. Haydar Aliyev, bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin üçüncü cumhurbaşkanı olmuş; aynı zamanda Nahçıvan Yüksek Meclisi’nin üçüncü başkanlığı görevini yürütmüştür. Hâlen Azerbaycan Cumhurbaşkanı olarak görev yapan İlham Aliyev’in babasıdır.
Haydar Aliyev'in Hayatı (Haber Global)
Ailesi
Haydar Aliyev, köken itibarıyla zorunlu göç deneyimi yaşamış bir ailenin mensubu olarak dünyaya gelmiştir. Babası Alirıza Bey ile annesi İzzet Hanım, Kars Antlaşması sonrasında Ermenistan sınırları içinde kalan Zengezur bölgesinden göçe zorlanan ailelerin çocuklarıdır.
Aliyev ailesi dokuz çocuklu kalabalık bir aile yapısına sahiptir ve Haydar Aliyev bu ailenin dördüncü çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Ailenin Nahçıvan’a yerleşmesi, coğrafi ve siyasi açıdan stratejik bir bölgede yaşamalarını sağlamış; Haydar Aliyev’in çocukluk ve gençlik yılları bu sınır bölgesinin sosyal, kültürel ve siyasi atmosferi içinde şekillenmiştir.
Haydar Aliyev ve Ailesi (TRT Avaz)
Eğitim Hayatı
Haydar Aliyev’in eğitim hayatı, doğduğu bölge olan Nahçıvan’da başlamış ve ilerleyen yıllarda Bakü’de devam etmiştir. İlk, orta ve lise öğrenimini Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde tamamlamıştır. 1939 yılında Nahçıvan Pedagoji Teknik Okulu’ndan mezun olan Aliyev, aynı yıl eğitimini daha ileri bir düzeye taşımak amacıyla Azerbaycan Sanayi Enstitüsü Mimarlık Fakültesi’ne kayıt yaptırmıştır. Ancak İkinci Dünya Savaşı’nın başlaması, Aliyev’in bu fakültedeki eğitimini tamamlamasına engel olmuştur. Savaş şartlarının ortaya çıkardığı güvenlik ve devlet ihtiyaçları nedeniyle eğitim hayatı kesintiye uğramış, bu süreçte aktif kamu görevine yönelmiştir.
Savaş sonrasında Aliyev, bugünkü adıyla Azerbaycan Petrol Akademisi olarak bilinen Azizbeyov Sanayi Enstitüsü’nde yeniden öğrenimine başlamıştır. Bunun yanı sıra akademik eğitimini yalnızca teknik alanla sınırlı tutmamış; 1957 yılında Azerbaycan Devlet Üniversitesi Tarih Fakültesi’nden mezun olarak yükseköğrenimini tamamlamıştır. Böylece Aliyev teknik ve beşeri bilimler alanında eğitim almış bir devlet yöneticisi profili ortaya koymuştur.
Haydar Aliyev'in Gençliği (TRT Avaz)
Devlet Güvenlik Yapısına Girişi ve KGB Yılları (1941–1969)
Haydar Aliyev’in devlet hizmetindeki profesyonel kariyeri, İkinci Dünya Savaşı yıllarında başlamıştır. Mimarlık Fakültesi’ndeki eğitimini sürdüğü sırada savaşın patlak vermesi, onun hayatında belirleyici bir kırılma noktası oluşturmuş ve bu gelişme üzerine Sovyet güvenlik teşkilatında fiilen göreve başlatılmıştır.
Aliyev, 1941–1944 yılları arasında, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti bünyesinde Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti İçişleri Komiserliği Gizli Arşiv Dairesi Müdürlüğü ve Nahçıvan Halk Komiserliği Konseyi Şube Müdürlüğü gibi görevler üstlenmiştir. Bu dönemde yürüttüğü görevler sırasında üst düzey yöneticilerin dikkatini çekmiştir. Bu dikkat sonucunda, 1944 yılında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Devlet Güvenlik Komitesine (KGB) alınmıştır. Böylece Haydar Aliyev’in uzun yıllar sürecek güvenlik ve istihbarat kariyeri resmen başlamıştır.
Aliyev, kariyerini KGB bünyesinde sürdürerek zaman içinde giderek yükselmiş ve etkin bir konum elde etmiştir. Bu yükselişin zirve noktası, 1967 yılında Azerbaycan KGB Başkanı olarak atanması olmuştur. Bu atama ile birlikte kendisine tümgeneral rütbesi verilmiştir.
Haydar Aliyev’in KGB yılları, onun Sovyet yönetim mekanizmasını içeriden tanımasına imkân veren bir tecrübe dönemi olmuştur. Bu süreçte kazandığı bürokratik, idari ve siyasi deneyim, ilerleyen yıllarda Azerbaycan Komünist Partisi’nin başına geçmesi ve daha sonra bağımsız Azerbaycan’ın liderliğini üstlenmesi bakımından belirleyici bir altyapı oluşturmuştur.
Azerbaycan SSC Döneminde Siyasi Yükselişi (1969–1982)
Haydar Aliyev’in Sovyetler Birliği içindeki siyasi yükselişi, 1969 yılında Azerbaycan Komünist Partisi Birinci Sekreterliğine getirilmesiyle yeni bir safhaya girmiştir. Bu görev, onun Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin fiilî lideri konumuna yükselmesi anlamına gelmektedir. Aliyev, 1969–1982 yılları arasında bu görevi kesintisiz biçimde sürdürerek, Azerbaycan’ın siyasal, ekonomik ve toplumsal yapısında belirleyici bir rol üstlenmiştir.
Kaynaklara göre, Aliyev’in Birinci Sekreterlik dönemi, Azerbaycan’da sanayi, üretim, inşaat, teknik altyapı, tarım ve kültür alanlarında olağanüstü gelişmelerin yaşandığı bir dönem olarak değerlendirilmektedir. Bu süreçte Azerbaycan’ın ekonomik yapısında önemli dönüşümler gerçekleştirilmiş, üretim kapasitesi artırılmış ve büyük ölçekli sanayi yatırımlarına hız verilmiştir. Özellikle bazı büyük fabrikalar ve endüstri kompleksleri, doğrudan Aliyev’in girişimleriyle hayata geçirilmiştir.
Bu dönemin en dikkat çekici altyapı projelerinden biri, 41 kilometrelik Bakü metrosunun inşası olmuştur. Söz konusu metro hattı, yalnızca kentsel ulaşımı değil, aynı zamanda Bakü’nün modern bir başkent kimliği kazanmasını da doğrudan etkilemiştir. Bu yönüyle Aliyev’in liderliği, yalnızca siyasi ve ekonomik kalkınma ile sınırlı kalmamış, şehirleşme ve modernleşme süreçlerine de yön vermiştir.
Aynı zamanda Haydar Aliyev, 1976–1982 yılları arasında, Azerbaycan Komünist Partisi Birinci Sekreterliği görevini sürdürürken, bir yandan da Sovyetler Birliği Komünist Partisi Politbüro yedek üyeliğine getirilmiştir. Bu gelişme, onun yalnızca Azerbaycan düzeyinde değil, tüm SSCB ölçeğinde merkezi yönetime dâhil edilen etkili bir siyasetçi hâline geldiğini açık biçimde göstermektedir.
Bu dönem, Haydar Aliyev’in hem Azerbaycan iç siyasetinde mutlak belirleyici olduğu hem de Moskova merkezli Sovyet yönetim yapısına doğrudan entegre edildiği bir yükseliş süreci olarak öne çıkmaktadır. KGB kökenli bir yönetici olarak kazandığı tecrübe, bu dönemde parti liderliği ile birleşmiş; Aliyev, böylece güvenlik, siyaset ve ekonomi eksenlerinde çok yönlü bir iktidar pratiği geliştirmiştir.
SSCB Politbüro Üyeliği ve Moskova Dönemi (1982–1987)
Haydar Aliyev’in Sovyetler Birliği içindeki siyasal kariyeri, 1982 yılında Moskova’ya davet edilmesiyle en üst düzeye ulaşmıştır. Bu tarihte Aliyev, Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi Siyasi Bürosu (Politbüro) asil üyeliğine seçilmiştir. Bu görev, onu Sovyet siyasal hiyerarşisi içinde en üst karar alma mekanizmasının bir parçası hâline getirmiştir. Böylece Haydar Aliyev, SSCB yönetiminde söz sahibi 19 kişiden biri konumuna yükselmiştir.
Aliyev, aynı yıl ayrıca SSCB Bakanlar Konseyi Birinci Başkan Yardımcılığı görevine atanmıştır. Bu makam, yürütme erkinde etkili bir pozisyondur ve Sovyet devlet aygıtının ekonomik, idari ve siyasi işleyişinde doğrudan sorumluluk taşımaktadır. Bu görevlendirme ile Aliyev’in yetki alanı yalnızca Azerbaycan ile sınırlı kalmamış, tüm Sovyet coğrafyasını kapsayan üst düzey bir yönetsel sorumluluk alanına dönüşmüştür.
1982–1987 yılları arasında Moskova’daki görevini sürdüren Aliyev, Politbüro üyesi sıfatıyla Avrupa, Ortadoğu ve Asya ülkelerine yönelik resmî ziyaretler gerçekleştirmiştir. Böylece küresel ölçekte temaslar yürüten Sovyet devlet adamlarından biri hâline gelmiştir. Ancak bu üst düzey siyasal konum uzun sürmemiştir. 1987 yılında, Sovyetler Birliği’nin son dönemine damgasını vuran siyasal dönüşümler bağlamında, Aliyev ile dönemin SSCB lideri Mihail Gorbaçov arasında görüş ayrılıkları ortaya çıkmıştır. Gorbaçov’un bazı tutum ve tasarruflarına yönelik itirazları nedeniyle Haydar Aliyev, Politbüro üyeliğinden ve diğer tüm resmî görevlerinden istifa etmek zorunda kalmıştır. Bu istifa, onun Sovyet merkez siyasetinden fiilen dışlanması anlamına gelmiştir. Bu gelişmeyle birlikte Haydar Aliyev’in Moskova merkezli siyasi kariyeri sona ermiş; ancak bu kopuş, onun ilerleyen yıllarda Azerbaycan siyasetinde yeniden belirleyici bir rol üstlenmesinin de önünü açacak tarihî bir kırılma noktası olarak şekillenmiştir.
20 Ocak 1990 Bakü Katliamı ve Sovyetlerden Kopuş
Haydar Aliyev’in Sovyet sistemi ile bağlarını kesin biçimde kopardığı tarihî dönüm noktası, 20 Ocak 1990 tarihinde Sovyet ordusunun Bakü’ye girerek gerçekleştirdiği askerî müdahale olmuştur. “20 Ocak Katliamı” veya “Kanlı Ocak” olarak adlandırılan bu olayda, Sovyet silahlı birlikleri Azerbaycan’ın başkentine kara, hava ve denizden girerek sivil halka yönelik ağır bir şiddet uygulamıştır. Olaylar sırasında olağanüstü hâl ilan edilmiş, mitingler yasaklanmış ve çok sayıda Azerbaycan vatandaşı hayatını kaybetmiştir. Bu gelişmeler üzerine Haydar Aliyev, o tarihte Moskova’da bulunmasına rağmen, Sovyet ordusunun Bakü’de gerçekleştirdiği askerî müdahaleyi açık biçimde protesto etmiş ve bu katliamdan sonra Sovyetler Birliği Komünist Partisi’nden istifa etmiştir. Bu istifa ile Azerbaycan’ın bağımsızlık sürecinde halkın yanında yer alan siyasi bir figür olarak yeniden konumlanmış ve Azerbaycan’a dönerek doğrudan Nahçıvan merkezli siyasi faaliyetlere başlamıştır.
Nahçıvan Dönemi ve Yeniden Siyasete Dönüş (1990–1993)
1990 yılında yapılan seçimlerde Haydar Aliyev, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti milletvekilliğine ve aynı zamanda Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti milletvekilliğine seçilmiştir. Aynı yıl içerisinde Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Parlamento Başkanlığına getirilmiş; bunun yanı sıra Azerbaycan Parlamentosu Başkan Yardımcılığı görevini de üstlenmiştir. Bu görevler, Aliyev’in Sovyet sonrası Azerbaycan siyasetinde yeniden merkezî bir aktör hâline gelmesini sağlamıştır.
Azerbaycan 1991 yılında bağımsızlığını ilan ettikten sonra da Haydar Aliyev, Nahçıvan’daki görevini sürdürmeye devam etmiştir. Bu sürecin en önemli gelişmelerinden biri, Haydar Aliyev’in 21 Kasım 1992 tarihinde Yeni Azerbaycan Partisi’ni kurmasıdır. Bağımsızlık sonrasında kurulan bu siyasi yapı, daha sonra Azerbaycan’ın iktidar partisi hâline gelmiş ve Aliyev’in Bakü’ye dönüş sürecinde temel siyasi dayanak olmuştur.
Azerbaycan’da iç savaş tehlikesinin giderek derinleştiği, merkezi otoritenin çözüldüğü ve silahlı grupların güç kazandığı 1993 yılına gelindiğinde, Haydar Aliyev ülkeyi istikrara kavuşturabilecek tek siyasi aktör olarak görülmeye başlanmıştır. Bu koşullar altında, halkın ve siyasi çevrelerin çağrısı üzerine Bakü’ye davet edilmiş ve 15 Haziran 1993 tarihinde Azerbaycan Yüksek Konseyi Başkanlığına seçilmiştir. Bu gelişme, onun doğrudan cumhurbaşkanlığına giden sürecinin resmî başlangıcı olmuştur. 24 Haziran 1993 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti Millî Meclisi kararıyla, Haydar Aliyev’e Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı yetkileri verilmiştir. Bu karar, onun hukuken ve fiilen devletin en üst yürütme yetkilerini kullanmaya başlaması anlamına gelmiştir. Bu gelişme ile birlikte Haydar Aliyev, henüz halk oyuyla seçilmeden önce, devletin yürütme erkini fiilen üstlenen lider konumuna gelmiştir. Böylece Aliyev’in kısa süre sonra gerçekleşecek olan resmî cumhurbaşkanlığı seçimine giden sürecin siyasal ve hukuki zemini hazırlanmıştır.
Haydar Aliyev (AA)
Cumhurbaşkanlığı Dönemi (1993–2003)
Haydar Aliyev, 3 Ekim 1993 tarihinde yapılan seçimlerde, halkın büyük çoğunluğunun oyunu alarak Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Bu seçim, 24 Haziran 1993’te kendisine geçici olarak verilen cumhurbaşkanlığı yetkilerinin, halk iradesiyle resmiyet kazanması anlamına gelmiştir. Aliyev, bu tarihten itibaren ülkenin içinde bulunduğu siyasi, askerî ve ekonomik krizi aşmak amacıyla kapsamlı bir yeniden yapılanma süreci başlatmıştır.
Cumhurbaşkanlığına seçildiği dönemde Azerbaycan, darbe girişimleri, silahlı isyanlar ve suikast teşebbüsleriyle karşı karşıya bulunmaktaydı. Aliyev, bu girişimlerin tamamını siyasi ve idari manevralarla bastırmış, halkın desteğini arkasına alarak devlet otoritesini yeniden tesis etmiştir. Bu süreçte iç karışıklıkları sona erdirmiş, ülkede siyasal istikrarın temellerini atmıştır.
Haydar Aliyev, cumhurbaşkanı seçildiği dönemde Karabağ savaşı tüm şiddetiyle devam etmekteydi ve Ermenistan kuvvetleri Azerbaycan topraklarını işgal etmiş durumdaydı. Aliyev, öncelikle ordu yapılanmasını güçlendirmeye yönelmiş; silah, mühimmat ve askerî teçhizatın yenilenmesiyle Azerbaycan ordusunun savunma kapasitesi artırmıştır. Bu askerî ve diplomatik girişimler neticesinde, 4–5 Mayıs 1994 tarihlerinde Bişkek’te Azerbaycan ile Ermenistan arasında ateşkes protokolü imzalanmış, böylece uzun süredir devam eden ağır çatışmalar durdurulmuştur. Bu gelişme, Aliyev döneminin en kritik dış politika ve güvenlik başarılarından biri olmuştur.
Haydar Aliyev’in cumhurbaşkanlığı döneminin temel yapı taşlarından biri ekonomik bağımsızlığın tesis edilmesi olmuştur. Bu amaç doğrultusunda, Azerbaycan’da serbest piyasa ekonomisine geçiş süreci başlatılmış, petrol sektöründe uluslararası iş birliklerine yönelinmiştir. Bu sürecin en önemli adımı, 20 Eylül 1994 tarihinde, Azerbaycan’ın en büyük petrol sahası olan Azeri-Çırak-Güneşli havzasının işletilmesini ve petrolün dünya pazarlarına çıkarılmasını öngören “Asrın Anlaşması”nın imzalanmasıdır. Bu anlaşma, 7 ülkeden 11 petrol şirketini kapsayan uluslararası bir enerji projesi niteliği taşımış ve Azerbaycan’ın ekonomik kalkınmasının temelini oluşturmuştur.
Haydar Aliyev devlet inşası sürecinde anayasal reformlar gerçekleştirmiştir. Cumhurbaşkanlığı döneminde yapılan referandum sonucunda evrensel demokratik değerleri yansıtan yeni anayasa kabul edilmiş, bu çerçevede idam cezası kaldırılmıştır. Bu gelişme, Azerbaycan’ın hukuk devleti ilkesine dayalı yeni siyasal düzeninin kurumsallaştırılması açısından tarihî bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir.
Haydar Aliyev'in Hayatıyla İlgili İnfografik (AA)
Türkiye ve Türk Dünyası ile İlişkileri
Haydar Aliyev, cumhurbaşkanlığı süresince Türkiye ve Türk dünyasına özel bir önem atfetmiştir. Onun sıkça dile getirdiği “Biz bir millet ama iki bağımsız devletiz” sözü, Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin temel doktrini hâline gelmiştir. Aliyev, özellikle Bakü-Ceyhan ana petrol boru hattı projesinin en güçlü savunucularından biri olmuş, bu hattın Türkiye üzerinden geçmesi yönünde yoğun diplomatik çaba sarf etmiştir. Bu kararlılık, 29 Ekim 1998 tarihinde Ankara’da imzalanan Bakü-Ceyhan Petrol Boru Hattı Ankara Deklarasyonu ile somutlaşmış; Aliyev, diğer devlet başkanlarıyla birlikte bu projeye resmen imza atmıştır.
Dönemin Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan ile İlham Aliyev (AA)
İkinci Kez Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Son Yılları
Haydar Aliyev, 11 Ekim 1998 tarihinde yapılan seçimlerde, oyların %76,1’ini alarak ikinci kez Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Bu seçim, onun halk nezdindeki siyasal meşruiyetinin ve desteğinin devam ettiğini göstermiştir. 15 Ekim 2003 tarihinde yapılacak seçimlerde de aday olmuş, ancak ağırlaşan sağlık sorunları nedeniyle adaylığını oğlu İlham Aliyev lehine geri çekmiştir. Kısa bir süre sonra, 12 Aralık 2003 tarihinde, tedavi gördüğü Amerika Birleşik Devletleri’nde hayatını kaybetmiştir. Naaşı 15 Aralık 2003’te Bakü’de bulunan Fahri Hiyaban’a defnedilmiştir. Vefatının ardından 12 Aralık günü Haydar Aliyev Anım Günü olarak ilan edilmiştir. Haydar Aliyev her yıl 12 Aralık'ta sevenleri tarafından anılmaktadır.
İlham Aliyev ve Eşi Mihrivan Aliyeva, Fahri Hiyaban'da Haydar Aliyev'i Anarken (AA)
