Hemşirelik etiği, hemşirelik mesleğinin ahlaki temellerini inceleyen ve profesyonel uygulamalarda rehberlik sağlayan etik ilkeler, değerler ve kurallar bütünüdür. 20. yüzyıldan itibaren mesleğin işlevlerindeki gelişmelerle önem kazanmış, insan odaklı bir sağlık disiplini olarak hemşireliğin kuramsal, pratik ve araştırma yönlerini ahlaki bir çerçevede ele almıştır.

^{Hemşirelik Etiği İle Bir Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Felsefi Temeller

Hemşirelik, felsefe ile ilişkilendirilen bilimsel bir sağlık disiplinidir ve insan, çevre, sağlık-hastalık ve hemşirelik kavramları üzerine kuruludur. Hemşirelik etiği, uygulamalı bir etik dalı olarak, iyi hemşirelik uygulamalarının neler olduğunu, bu uygulamaların önündeki engelleri ve hemşirelerin mesleki sorumluluklarını inceler. Socrates’in bilgiye dayalı erdem anlayışı, hemşirelik etiğinin temelinde yatar; bilgili insanın erdemli olduğu ve doğru eylemlere yöneldiği görüşü, hemşirelik bakımında ahlaki muhakemenin önemini vurgular.

Hemşirelik etiği, bireyi biyolojik, psikolojik, sosyal, kültürel ve manevi boyutlarıyla bir bütün olarak görür. Hemşire, bakım verdiği bireyin değerleri, inançları, tutumları ve davranışlarıyla eşsiz olduğunu kabul eder ve bireyin en yüksek kalitede hizmet alma hakkına inanır. Bu inanç, hemşirelik bakımının etik zorunluluğudur. Etik, hemşirelikte karar alma süreçlerinde rehberlik eder, ahlaki normları anlamlandırır ve mesleki uygulamaları iyiye ve doğruya yönlendirir.

Jacques Leclercq’e göre, modern felsefede sorunlar doğrudan insanla ilgilidir; bu nedenle, hemşirelik etiği de insan merkezli bir yaklaşımla bireyin değerlerini ve ihtiyaçlarını ön planda tutar. Charles Sanders Peirce’in inanç sabitleme yöntemleri, hemşirelik etiğinin tarihsel gelişiminde etkili olmuş; özellikle otoriter inanışların mesleki ahlaki muhakemeyi şekillendirdiği görülmüştür.

Hemşirelik, birey, aile ve toplumun sağlık ve esenliğini koruma, geliştirme ve hastalık durumunda iyileştirme süreçlerini planlama, uygulama ve değerlendirme sorumluluğunu taşır. Bu süreçte, hemşirelik bilim ve sanatı, etik değerlere ve ilkelere bağlı olarak gerçekleştirilir. Hemşirelik etiği, yalnızca insanla sınırlı kalmaz; diğer canlılar ve çevresel unsurlar da değerler sistemine dahil edilir, böylece ekoetik ve biyoetik gibi alanlarla kesişir.

Etik İlkeler

Hemşirelik etiği, niyet ve eylemlere yön veren temel ahlaki doğrular olan etik ilkeler üzerine kuruludur. Bu ilkeler, hemşirelerin mesleğin ahlaki yönünü kavramasını, ahlaki duyarlılık geliştirmesini ve klinik uygulamalarda sorumluluklarını yerine getirerek topluma kaliteli bakım sunmasını sağlar. Hemşirelik uygulamalarında dikkate alınması gereken temel etik ilkeler özerklik, yararlılık, zarar vermeme, dürüstlük, gizlilik, adalet ve sadakattir.

Özerklik

Bireyin kendi yaşamını etkileyen konularda özgürce tercih yapabilme hakkıdır. Özerk birey, saygın kabul edilir, kendi hedeflerini belirler, eylem planları üzerinde karar verir ve tercihleri doğrultusunda hareket etme özgürlüğüne sahiptir. Özerkliğin sağlanması için bu dört unsurun en azından belirli bir düzeyde mevcut olması gerekir.

Sağlık bakımında özerklik, bilgilendirilmiş onam ile desteklenir; hastalar, tedavinin riskleri, alternatifleri ve sonuçları hakkında bilgilendirilerek özgürce karar verme hakkına sahiptir. Ancak, sağlık sistemlerinin bireyleri bağımlı kılan yapısı (örneğin, hastaların kıyafetlerini değiştirme zorunluluğu, özel hayatın ihlali, sabit yemek ve banyo saatleri) özerkliği tehdit edebilir. Hemşireler, hastaların özerkliğini korumak, bireysel haklarını savunmak ve bilgilendirilmiş onam süreçlerini desteklemekle yükümlüdür. Özerklik, bireyin onurunu korur ve hasta-hemşire ilişkisinde güveni pekiştirir.

Yararlılık

Hemşirelerin hastaların yararına olacak şekilde davranmasını gerektirir. Bu ilke, iyilik yapmayı, zararları önlemeyi ve kötülüğü ortadan kaldırmayı içerir. Hemşireler, hastaların haklarını korur, zarar görmesini engeller ve bakım süreçlerinde bireyin sağlığını ve esenliğini artırmaya odaklanır. Yararlılık, hemşirelerin profesyonel rollerinin ahlaki ve yasal bir gereğidir. Örneğin, hemşireler, bireyin güvenliğini sağlayarak, iletişimini sürdürerek, beslenme, boşaltım, hijyen, hareket, uyku gibi temel ihtiyaçlarını karşılayarak ve terminal dönemde huzurlu bir ölüme hazırlayarak yararlılık ilkesini uygular.

Zarar Vermeme

Yararlılık ilkesiyle bağlantılı olup kasıtlı zarar vermekten, zarar risklerinden ve yarar sağlama sırasında ortaya çıkabilecek zararlardan kaçınmayı içerir. Hipokrat geleneğine dayanan bu ilke, etik bilimciler tarafından tüm ilkelerin üzerinde tutulur. Örneğin, aşı uygulamaları kısa süreli ağrıya neden olsa da uzun vadede sağlığa katkı sağlar; bu durumda beklenen yarar, zarardan ağır basar. Benzer şekilde, cerrahi girişimler kısa süreli zarar yaratsa da yaşamı kurtarma veya ağrıyı azaltma gibi uzun vadeli yararlar sağlar. Hemşireler, bakım süreçlerinde zararı en aza indirmekle yükümlüdür.

Dürüstlük

Doğruyu söyleme ilkesidir ve saygı, açık iletişim, güven ve sorumluluk paylaşımını destekler. Hemşireler, hastaların tanı, tedavi ve prognoz hakkında doğru ve anlaşılır bilgi alma hakkını savunur. Dürüstlük, hasta-hemşire ilişkisinin temelini oluşturur; yalan söylemek bu ilişkiyi ciddi şekilde zedeler. Martin Buber’in fikirlerine göre, dürüst iletişim, insanlar arasındaki engelleri kaldırır ve gerçek bir ilişki kurmayı mümkün kılar. Hemşireler, hastaların güvenini sürdürmek için dürüst davranmak zorundadır.

Gizlilik

Mahremiyetle ilişkilidir ve bireyin kişisel bilgilerinin izinsiz paylaşılmamasını gerektirir. Gizlilik, bireyin saygınlığını korur ve yaşamını kontrol etme yetisini destekler. Uluslararası Hemşireler Birliği (ICN), hemşirelerin kişisel bilgileri gizli tutmasını ve gerektiğinde sağduyulu davranmasını önerir. Nightingale Andı’nda da gizlilik ilkesi vurgulanır. Ancak, masum bireylere zarar verme riski olduğunda gizlilik ilkesi sorgulanabilir. Özellikle elektronik kayıt sistemlerinde, gizliliğin yanlışlıkla ihlal edilmemesi için hemşireler dikkatli olmalıdır.

Adalet

Bireylere eşit, adil ve uygun bakım sağlanmasını içerir. Hemşireler, aynı tanıya sahip hastalara kaynak ve hizmetlerin eşit dağıtılmasından sorumludur. Adalet, hak ve hukuka uygunluğu gözetir ve bireylerin eşitliğini temel alır. Bu ilke, hemşirelerin bakım süreçlerinde ayrımcılık yapmamasını ve tüm hastalara eşit koşullar sunmasını gerektirir.

Sadakat

Verilen sözlerin tutulmasını ve bağlılığı ifade eder. Hemşireler, topluma, mesleğe, çalıştıkları kuruma ve hastalara karşı sadakatle hareket eder. Bu ilke, güven ortamının sürdürülmesini sağlar. Sadakat, hemşirelerin mesleki etik kodlara uymasını, kurum politikalarına bağlı kalmasını ve hastalara verdikleri sözleri tutmasını içerir.

Bu ilkeler, hemşirelerin bireylerin eşsizliğine ve değerine saygı göstermesini varsayar. Etik ilkeler, hemşirelik uygulamalarının profesyonel ve etik standartlara uygun olmasını sağlar, mesleki otonomiyi güçleştirir ve hemşirelerin mesleki doyumunu artırır. Ayrıca, etik ilkeler, hemşirelerin klinik uygulamalarda tutarlı davranmasını ve mesleki kimliklerini güçlendirmesini destekler.

Etik Teoriler

Hemşirelik etiği, ahlaki düşünce ve davranışların kaynağını anlamaya yardımcı olan etik teorilerden beslenir. Başlıca iki teori, hemşirelik etiğinin temelini oluşturur:

• Faydacılık: Doğalcılık ekolüne dayanır ve bir eylemin doğruluğunu, ortaya çıkardığı sonuçlara göre değerlendirir. Modern faydacılığın kurucusu Jeremy Bentham’a göre, eylemler mutluluğu artırıp acıyı azaltıyorsa doğru, aksi takdirde yanlıştır. John Stuart Mill ise bireyin mutluluğunu taçlandıran davranışları erdemli olarak tanımlar. Faydacılık, genel iyiliği maksimize etmeyi hedefler ve hemşirelikte hasta yararını ön planda tutar. Örneğin, bir hemşire, bir hastanın tedavisinde toplumun genel sağlığını gözeterek karar verebilir. Faydacılık, hareket faydacılığı (eylemlerin sonuçlarına odaklanır) ve kural faydacılığı (genel iyiliği artıran kurallara bağlılık) olarak ikiye ayrılır.

• Deontoloji: Rasyonalist bir yaklaşımdır ve bir eylemin doğruluğunu, sonuçlarından ziyade eylemin doğasına ve iyi niyete dayandırır. Immanuel Kant’a göre etik ilkeler evrensel ve mutlaktır; her durumda uygulanmalıdır. Hemşirelik etiğinin büyük kısmı Kantçı ilkelere dayanır ve hastaların otonomisine, saygınlığına ve haklarına vurgu yapar. Deontolojik yaklaşımlar, görev ve sorumluluk odaklı olduğu için mesleki etiğin temelini oluşturur. Örneğin, bir hemşire, hastanın özerkliğine saygı göstermek için, hastanın istemediği bir tedaviyi uygulamamayı tercih edebilir, bu karar sonuçlardan bağımsız olarak ahlaki bir görev olarak görülür.

Bu teoriler, hemşirelerin etik ikilemlerle karşılaştığında karar alma süreçlerinde rehberlik sağlar. Örneğin, ötenazi gibi tartışmalı konularda faydacılık toplum yararı açısından değerlendirirken, deontoloji evrensel ahlaki kurallara bağlı kalır. Hemşirelik etiği, bu teorileri birleştirerek hem bireysel hem de toplumsal iyiliği gözeten bir yaklaşım benimser.

Tarihsel Gelişim ve Hemşirelik Andı

Hemşirelik etiğinin kökeni, mesleğin ahlak merkezli bir sağlık disiplini olarak tarih boyunca insanların acılarına yanıt vermesine dayanır. Hemşirelik, toplumsal gereksinimlerden doğmuş ve din, cinsiyet, savaş gibi faktörlerden etkilenmiştir. Mesleğin ilk etik kodları, 1893’te Lystra Gretter tarafından oluşturulan ve Florence Nightingale’in felsefesinden ilham alan “Nightingale Andı” ile şekillenmiştir. Bu and, Hipokrat Yemini’nden uyarlanmış olup yardımseverlik, fedakarlık, itaatkârlık, ağırbaşlılık, inançlılık ve şefkat gibi dönemin sosyal ve dini değerlerini yansıtır. İlk and, “Tanrı huzurunda yemin ederim” gibi ifadelerle dini etkileri taşırken, hekime sadakatle yardım etme vurgusu, hemşireliğin otonomisini sınırlayan bir unsur olarak eleştirilmiştir. And, hemşireliğin kadın mesleği olarak görülmesi ve toplumsal cinsiyet rolleriyle ilişkilendirilmesi nedeniyle de tartışılmıştır.

Bilimselleşmenin artmasıyla, 1935’te andın bazı ifadeleri (örneğin, “hekim yardımcılığı” ve “temiz duruş”) çıkarılmış, etik kodlar yeniden düzenlenmiştir. Uluslararası Hemşireler Birliği (ICN), 1953’te etik kodları oluşturmuş, 1965, 1973, 2005 ve 2012’de güncellemeler yapmıştır. 1965’te ICN tarafından düzenlenen hemşirelik andı, Türkiye’de mezuniyet törenlerinde okutulmaktadır. Bu and, eşitlik, insan onuru, özerklik, gizlilik, zarar vermeme ve yararlılık gibi etik ilkeleri içerir, ancak savunuculuk, gerçeklik ve estetik gibi bazı ilkeler kapsam dışı kalmıştır. Türk Hemşireler Derneği (THD), 2009’da Türkiye’ye özgü etik ilkeleri (zarar vermeme-yararlılık, özerklik-bireye saygı, adalet-eşitlik, mahremiyet-sır saklama) yayınlamış, ancak and güncellenmemiştir.

Hemşirelik andı, mesleğin sorumluluklarını şekillendiren bir rehber olsa da, cinsiyetçi yaklaşımlar (hemşireliğin kadın mesleği olarak görülmesi) ve hekim yardımcılığı vurgusu nedeniyle eleştirilmiştir. Örneğin, ilk andın “hekim yardımcılığı” ifadesi, hemşirelerin otonomisini yok eden bir yaklaşım olarak görülmüştür. Ayrıca, andın Amerika merkezli bir bakış açısını yansıttığı, bazı ülkelerde (örneğin, Sovyetler Birliği ve Japonya) kabul görmediği belirtilmiştir.

Türkiye’de 2007’ye kadar hemşirelik resmi olarak kadın mesleği olarak tanımlanmış, bu durum mesleğin cinsiyetçi algısını pekiştirmiştir. Günümüzde, andın evrensel etik kodlara ve toplumsal koşullara uygun şekilde güncellenmesi önerilmektedir. Bu süreçte, tüm hemşirelerin katılımıyla etik ilkelerin belirlenmesi, Delphi tekniği gibi yöntemlerle ortak bir anlayış oluşturulması ve eğitim programlarına entegrasyonu önem taşır. Hemşirelik andı, yalnızca mezuniyet törenlerinde okunan bir metin olmaktan öte, hemşirelerin bireysel ve mesleki sorumluluklarını hatırlatan bir içsel motivasyon kaynağıdır.

Mesleki Uygulamalara Etkiler

Hemşirelik etiği, mesleğin uygulamalarına ve davranışlarına yön verir. Etik ilkeler, hemşirelerin hasta ihtiyaçlarına odaklanmasını, bağımsız karar verme yetilerini kullanmasını ve mesleki bilgilerini etkili bir şekilde uygulamasını sağlar. Örneğin, özerklik ilkesi, hastaların tedavi süreçlerine katılmasını teşvik ederken, gizlilik ilkesi hasta mahremiyetini korur. Adalet ilkesi, kaynakların eşit dağıtımını sağlarken, sadakat ilkesi mesleki bağlılığı güçlendirir. Hemşirelik etiği, hasta-hemşire ilişkisini güçlendirir, güven ortamı oluşturur ve mesleki otonomiyi destekler.

ICN ve THD tarafından belirlenen etik kodlar, hemşirelerin birey, aile, toplum, meslek ve sağlık çalışanlarına karşı sorumluluklarını tanımlar. Hemşireler, bireylerin sağlığını geliştirme, incinebilir grupları koruma, yasa ve politikaların oluşturulmasına katılma, bilimsel ve teknolojik gelişmeleri insan haklarıyla uyumlu hale getirme ve doğal çevreyi koruma gibi geniş kapsamlı sorumluluklar taşır. Ayrıca, mesleki standartları geliştirme, araştırmalara katkıda bulunma, yeterliliklerini sürdürme ve meslektaşlarıyla işbirliği yapma gibi görevleri yerine getirirler.

Hemşirelik etiği, mesleki eğitimde de önemli bir yer tutar. Etik ilkelerin hemşirelik müfredatında vurgulanması, etik komitelerin kurulması ve mesleki örgütlerin bu konuya öncelik vermesi, hemşirelerin etik temelli bakım sunmasını sağlar. Bu, hemşirelerin sorumluluklarını daha iyi kavramasına, topluma kaliteli bakım sunmasına ve mesleki doyumlarını artırmasına olanak tanır.