Heyelan, yer çekiminin etkisiyle, kaya, toprak veya döküntü malzemesinden oluşmuş bir kütlenin yamaç boyunca yerinden koparak kayması olayıdır. Yer kabuğunda yaygın görülen bu kütle hareketi, gerek hızlı gerekse yavaş biçimlerde meydana gelebilir. Heyelanlar, yeryüzü şekillerinin oluşumu, aşınması ve yeniden şekillenmesinde önemli rol oynar.

^{Heyelan görüntüsü. (Pexels)}

Heyelana Neden Olan Etmenler

Heyelanlar, genellikle birden fazla faktörün birlikte etkisiyle oluşur. Başlıca nedenler şunlardır:

• Eğim: Yüksek eğimli yamaçlar heyelana karşı daha hassastır. İnsan eliyle yapılan kazılar, yol açma çalışmaları, dolgu işlemleri gibi uygulamalar doğal dengenin bozulmasına neden olarak heyelan riskini artırır.
• Su ile Doygunluk: Yağışlar veya kar erimeleri sonucu zemin su ile doygun hale gelir. Su, zeminin ağırlığını artırır, sürtünmeyi azaltır ve tabakalar arasında kayma yüzeyi oluşturarak heyelanı tetikler.
• Kaya ve Zemin Yapısı: Özellikle kil açısından zengin formasyonlar (örn. marn, fliş, tüf) heyelan için elverişlidir. Kaolin gibi düşük su tutma kapasitesine sahip killer, en küçük su etkisiyle bile kayganlaşarak heyelana zemin hazırlar.
• Tektonik Yapı: Tabakaların yamaç eğimine paralel dalması, çatlaklı (diyaklazlı) ve gevşek yapıdaki kayalar, heyelan riskini artırır. Ayrıca fay hatları boyunca oluşan eğimler ve sismik hareketler heyelanı tetikleyebilir.
• İklim ve Meteorolojik Etkenler: Şiddetli yağışlar, düzensiz yağış rejimi, ani kar erimeleri ve föhn tipi sıcak rüzgarlar zemin doygunluğunu artırarak heyelanı başlatabilir.
• İnsan Etkinlikleri: Yol yapımı, madencilik, ormanların tahribi, eğimli arazilerin yanlış kullanımı gibi beşeri faaliyetler doğal dengeyi bozarak heyelana zemin hazırlar.

Heyelan Çeşitleri

Heyelanlar, hareket şekillerine ve içerdikleri malzemenin türüne göre çeşitli sınıflara ayrılır:

• Asıl Heyelanlar: Kuru fakat kaygan zemin üzerinde, büyük kütlelerin kayarak yer değiştirmesiyle oluşur. Suyun hazırlayıcı etkisi vardır. Örnek: 1950 Trabzon-Sera Heyelanı.
• Göçmeler: Yamaçtan döner biçimde koparak kayan blokların, konkav yüzeyler boyunca hareket ettiği heyelan türüdür. Genellikle akarsular veya dalgalar tarafından yamaç altlarının oyulması sonucu oluşur. Geriye doğru eğimli yeni yüzeyler ve küçük göller oluşabilir.
• Toprak Kaymaları: Yüzeysel depoların veya döküntü örtüsünün su ile doygun hale gelerek kaymasıyla meydana gelir. Yavaş gerçekleşir, akış şekli gösterir ancak çamur akıntısı kadar sıvı değildir.
• Çamur Akıntıları: Aşırı yağış veya ani kar erimesi sonucu oluşan, çamur ve kalıntıların dere gibi akmasıyla gerçekleşen hızlı ve tehlikeli kütle hareketleridir.

Heyelanların Sonuçları

Heyelanlar, hem doğal çevreyi hem de insan yaşamını ciddi şekilde etkileyen olaylardır. Bu afetler sonucunda binalar, yollar, demiryolları gibi ulaşım altyapıları ile elektrik, su ve doğalgaz gibi temel hizmet ağları büyük zarar görebilir. Tarım arazilerinin tahrip olması, hem ekonomik kayıplara hem de gıda üretiminde azalmaya yol açar. Can ve mal kaybı gibi hayati sonuçlar da heyelanların en ciddi etkileri arasında yer alır. Ayrıca, akarsu yataklarının tıkanmasıyla birlikte yeni göller oluşabilir ve bu durum çevresel dengeleri değiştirebilir. Topografyada kalıcı değişikliklerin meydana gelmesi, arazinin doğal yapısını bozar. Bunun yanı sıra, toprakta verim kaybı yaşanırken erozyon oranı da artar, bu da uzun vadede ekosistemi olumsuz etkiler.

Alınabilecek Önlemler

Heyelan riskini azaltmak için çeşitli önlemler alınmalıdır. Öncelikle, riskli ve eğimli yamaçlarda yapılaşmadan kesinlikle kaçınılmalı, bu bölgeler yerleşim için tercih edilmemelidir. Doğal bitki örtüsünün korunması ve ağaçlandırma çalışmaları, toprağın yerinde tutulmasını sağlayarak kaymaları önlemede önemli rol oynar. Eğimli tarım arazilerinde ise tarlaların eğime paralel şekilde açılması ve taraçalama yöntemlerinin uygulanması, toprağın kaymasını engeller. Ayrıca, heyelan riski bulunan bölgelerde erken uyarı sistemleri kurulmalı, yamaçlardaki çatlaklar ve sızıntılar düzenli olarak izlenerek olası tehlikeler önceden belirlenmelidir. Yamaç altlarından geçen akarsuların yamaçları oyarak zemini zayıflatmasının önüne geçilmesi de bu tür afetlerin önlenmesinde etkili bir diğer önlemdir.

Türkiye’de Heyelanlar

Türkiye’de heyelan olayları özellikle Karadeniz Bölgesi’nde sıkça görülür. Kuzey Anadolu Dağları, yüksek yağış miktarı, litolojik yapı ve dik eğimler nedeniyle heyelan açısından oldukça risklidir. Özellikle Trabzon, Rize, Artvin, Gümüşhane gibi iller heyelanın sıkça yaşandığı alanlardandır.