Hoca Ahmed Yesevi Türbesi, Kazakistan’ın güneyinde, Türkistan şehrinde yer alan, Orta Asya İslam mimarisinin önemli yapılarından biridir. Türbe, 12. yüzyılda yaşamış mutasavvıf Hoca Ahmed Yesevi’nin adına inşa edilmiştir. Yapının günümüzde görülen anıtsal şekli, 14. yüzyıl sonunda Timur’un emriyle başlatılan inşaat faaliyetleri sonucunda ortaya çıkmıştır.
Hoca Ahmed Yesevi Türbesi (UNESCO)
Tarihçe
Ahmed Yesevi, 11. yüzyılın sonlarında Sayram’da doğmuş ve eğitimine Yesi şehrinde başlamıştır. İlk tasavvufi eğitimini Arslan Baba’dan almış, ardından Buhara’ya giderek Hoca Yusuf Hemedani’nin öğrencisi olmuştur. Eğitimini tamamladıktan sonra Yesi’ye dönerek burada tasavvuf öğretisini yaymaya başlamıştır. 1166–1167 yıllarında vefat eden Hoca Ahmed Yesevi’nin ardından türbesi, kısa sürede Orta Asya'da Türk halkları için önemli bir ziyaretgâh hâline gelmiştir.
Türbenin ilk yapısının küçük ve sade olduğu, ancak yüzyıllar içerisinde özellikle Timur devrinde yeniden inşa edilerek anıtsal boyutlara ulaştırıldığı belgelenmiştir. Timur’un Yesi’ye 1397 yılı civarındaki ziyareti sırasında türbenin yıkık durumunu görerek, yerine yeni bir külliye yapılmasını emrettiği anlaşılmaktadır. Timur’un ölümü üzerine türbenin bazı bölümleri tamamlanamamıştır.
Mimari Özellikler
Hoca Ahmed Yesevi Türbesi, yaklaşık 46,5 × 65 metre boyutlarında dikdörtgen bir plan üzerine inşa edilmiştir. Merkezde yer alan ana mekân olan Kazanlık, 18,2 metre çapındaki tuğla kubbesiyle Orta Asya’nın en büyük kubbelerinden birine sahiptir. Dış kubbe ise 20,5 metre çapındadır. Türbenin mimarisi U planlı olup, merkezdeki ana kubbeyi çevreleyen çok sayıda küçük oda, hücre, ibadet ve hizmet alanı bulunmaktadır. Ana eyvan girişinin yüksekliği 37,5 metreye, kemer açıklığı ise 18 metreye ulaşmaktadır.
Yapıda yer alan mimari unsurlar arasında Şirazlı ustaların yapımı olan çini süslemeler, kubbeli mezar odası (Gorhane), kütüphane, büyük ve küçük aksaraylar, halim hane (mutfak), mescid ve su kuyusu bulunmaktadır. Duvarlar mozaik çiniler, kufi yazılar ve Kur’an ayetleriyle bezeli olup Bakara Suresi’ne ait ayetler de üst kuşakta yer almaktadır. Timur’un emriyle dökülen 245 cm çapındaki büyük tunç kazan yapının ortasına yerleştirilmiştir.
Yapım ve Ustalar
Türbenin inşasında Mevlana Ubeydullah Sadr sorumlu kişi olarak görevlendirilmiştir. İnşaatta İranlı ustalar da yer almış; Şirazlı Hoca Hasan, Şems Abdul Vehhab, Taceddin oğlu İsfahanlı İzzeddin gibi sanatkârlar çeşitli bölümlerin çini, metal ve ahşap işçiliklerini gerçekleştirmiştir. Kubbe ve minareler için kullanılan tuğlaların bir kısmının Sauran’dan getirildiği aktarılmaktadır.
Vakfiye ve İşlev
Timur dönemine ait vakfiyede, türbenin sürdürülebilirliği için su kanalları, araziler ve personel giderlerinin detaylı şekilde kaydedildiği anlaşılmaktadır. Türbe görevlileri arasında hafızlar, su taşıyıcıları, aşçılar ve temizlikçiler yer almakta; cuma ve pazartesi günleri belirli miktarda et ve buğdaydan “halim” adlı yemeğin pişirilmesi öngörülmektedir.
Türbe sadece bir mezar alanı değil, aynı zamanda bir zaviye işlevi gören çok işlevli bir komplekstir. İçinde mezarlık, mescid, kütüphane, mutfak ve misafir hücreleri bulunur. Hoca Ahmed Yesevi’nin sandukası yeşim taşındandır ve türbenin kuzey yönünde mihver üzerine yerleştirilmiştir.
Koruma ve UNESCO Statüsü
Hoca Ahmed Yesevi Türbesi, 2003 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınmıştır. Yapı, 0,55 hektarlık alanı kapsayan ana türbe ile çevresindeki eski Yesi kentinin arkeolojik alanı üzerine kuruludur. Türbe, Timur döneminin İslami dini mimarisine katkı sunan örnek yapılarından biri olarak değerlendirilmektedir. Yapı, orijinal mimari tasarımı ve malzemeleri büyük ölçüde korumuş olup, Timur dönemi yapı tekniklerini belgelemesi bakımından önemlidir.
Bugün Kazakistan Devleti’nin mülkiyetinde olan türbe, Azret Sultan Devlet Tarihî-Kültürel Koruma Müzesi tarafından korunmakta ve yönetilmektedir. Yönetim ve restorasyon çalışmaları Kültür Bakanlığının ilgili kurumlarıyla iş birliği içinde sürdürülmektedir. Yapının bakım, onarım ve tanıtımı için uzun vadeli bir koruma ve yönetim planı yürürlüğe konulmuştur.
Hoca Ahmed Yesevi Türbesi, tarihi, mimari ve tasavvufi açıdan büyük bir öneme sahiptir. Orta Asya’da İslam’ın yayılmasında etkili olan Yesevilik geleneğinin simge yapılarından biri olan bu türbe, aynı zamanda 14. yüzyıl Timur dönemi mimarisinin karakteristik bir örneğini temsil eder. Bugün hâlâ çok sayıda ziyaretçiyi ağırlayan türbe, bölgedeki Müslüman halklar için kültürel ve dinî bir merkez niteliğini sürdürmektedir.
