TOMTAŞ (Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi), Türkiye Cumhuriyeti döneminde kurulan ilk uçak fabrikasıdır. 1926 yılında Kayseri’de, Türk Tayyare Cemiyeti ile Almanya merkezli Junkers Flugzeug und Motorenwerke A.G. firması ortaklığıyla tesis edilmiştir. Kuruluş amacı, Türkiye’de modern havacılık sanayisinin temelini atmak ve hava araçlarının üretim, montaj ve bakımını gerçekleştirmekti. TOMTAŞ, Cumhuriyet tarihinin ilk havacılık sanayii teşebbüsüdür.

Kuruluş Süreci

Cumhuriyet’in ilk yıllarında savunma sanayii alanında atılan önemli adımlardan biri, bir uçak fabrikası kurulması kararı olmuştur. 16 Şubat 1925 tarihinde kurulan Türk Tayyare Cemiyeti (sonradan Türk Hava Kurumu), kısa süre içinde havacılık faaliyetlerini geliştirmek ve hava kuvvetlerinin ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla bir uçak üretim tesisi kurma projesi başlattı.

Bu süreçte sermaye, mühendislik ve teknik bilgi eksikliğini aşmak için Alman Junkers firmasıyla ortaklık yoluna gidildi. Yapılan anlaşma uyarınca Junkers firması, Türkiye’de uçak üretimi gerçekleştirmek amacıyla bilgi ve teknoloji sağlayacak, Türk tarafı ise fabrika ve montaj tesislerini inşa edecekti.

Faaliyetleri

TOMTAŞ, 6 Ekim 1926 tarihinde resmî olarak faaliyete geçti. Kayseri’deki tesis, o dönemin teknik imkânlarına göre oldukça modern sayılabilecek donanıma sahipti. İlk aşamada Almanya’dan getirilen Junkers A-20 ve Junkers F-13 tipi uçakların montajı yapıldı. Sonrasında ise bu uçakların bazı parçaları yerli imkânlarla üretilmeye başlandı.

Fabrika, 1926-1928 yılları arasında toplam 15 adet Junkers A-20 ve 3 adet Junkers F-13 tipi uçağın montajını gerçekleştirdi. Ayrıca uçak motorlarının bakımı ve onarımı da fabrika bünyesinde yapılıyordu.

Ortaklığın Sona Ermesi ve Devralınması

TOMTAŞ’ın kuruluşunda önemli bir role sahip olan Junkers firması, 1920’li yılların sonlarına doğru ekonomik ve siyasî nedenlerle Türkiye’deki yatırımlarını sürdüremeyeceğini bildirdi. Ayrıca Türk işçileriyle Alman işçiler arasında yaşanan ücret dengesizliği ve iş güvencesi tartışmaları nedeniyle iş birliği zora girdi.

1928 yılında Junkers ile yapılan ortaklık sona erdirildi. Junkers firmasının TOMTAŞ’taki hisseleri, Türk Tayyare Cemiyeti tarafından devralındı. Böylece fabrika tamamen yerli bir kurum hâline geldi.

Kayseri Uçak Fabrikası Dönemi

Ortaklığın bitmesinden sonra fabrika, 1931 yılında Kayseri Uçak Fabrikası adıyla yeniden faaliyete geçirildi. 1930’lu yıllarda Türkiye’nin yerli savunma sanayii hamlesi doğrultusunda çalışmalar hız kazandı.

Bu dönemde Türkiye, yurtdışından satın alınan uçakların bakım ve montajını yapmanın yanı sıra lisanslı üretime de yöneldi. Kayseri Uçak Fabrikası, 1932-1939 yılları arasında Fransız Potez 25 A2 ve İngiliz Miles Magister uçaklarını lisans altında üretti. Ayrıca PZL-24 tipi avcı uçaklarının montajı ve bakımı da burada gerçekleştirildi.

Fabrikanın Faaliyetlerinin Sonlandırılması

Kayseri Uçak Fabrikası, II. Dünya Savaşı sonrasında değişen askerî stratejiler ve savunma iş birlikleri çerçevesinde önemini kaybetmeye başladı. 1940’lı yıllarda Türkiye’nin savunma sanayii yatırımlarının merkezi Ankara ve Eskişehir’e kaydırıldı. Buna bağlı olarak, Kayseri Uçak Fabrikası’nın uçak üretim faaliyetleri durduruldu ve tesis, Hava İkmal Bakım Merkezi olarak modernizasyon çalışmalarına başladı.

Bugün Kayseri 2. Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü adıyla Türk Hava Kuvvetleri bünyesinde uçak bakım, onarım ve modernizasyon hizmetleri yürütülmektedir. Türkiye’de yerli uçak üretimi ise sonraki yıllarda Türk Hava Kurumu Uçak Fabrikası (Etimesgut/Ankara) ve Türk Havacılık ve Uzay Sanayii AŞ (TUSAŞ) çatısı altında devam etmiştir.

Günümüzde TOMTAŞ ve Yeniden Yapılanma Süreci

Yeniden Kuruluş

Türkiye'nin ilk uçak fabrikası olan TOMTAŞ (Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi), 2023 yılında Kayseri’de yeniden yapılandırılarak TOMTAŞ Havacılık ve Teknoloji AŞ adıyla faaliyete geçirildi. Bu yeni yapı, Kayseri Büyükşehir Belediyesi, Erciyes Teknopark, Türk Havacılık ve Uzay Sanayii AŞ (TUSAŞ) ve çeşitli özel sektör ortaklarının iştirakiyle oluşturuldu.

Faaliyet Alanları

Yeni dönemde TOMTAŞ Havacılık ve Teknoloji AŞ, başta jet eğitim ve hafif taarruz uçağı HÜRJET olmak üzere çeşitli yerli ve millî hava platformlarının parça üretimi, montajı ve sistem entegrasyonu alanlarında faaliyet göstermektedir. Ayrıca havacılık elektroniği, aviyonik sistemler ve talaşlı imalat süreçlerinde de aktif rol üstlenmektedir.

HÜRJET Projesi

TOMTAŞ, Türkiye’nin insanlı ilk jet motorlu uçağı olan HÜRJET projesinde görevler üstlenmektedir. TUSAŞ’ın liderliğinde yürütülen bu projede TOMTAŞ:

• HÜRJET için parça ve komponent üretimi
• Montaj faaliyetleri
• Uçağın bilgisayar ve aviyonik sistemlerinin üretimi ve entegrasyonu konularında katkı sağlamaktadır.

^{Hürjet (AA)}

Havacılık ve Uzay Bilimleri Lisesi

Türkiye’nin ilk uçak fabrikası olan Tayyare ve Motor Anonim Şirketi (TOMTAŞ)’ın 1926 yılında kurulduğu Kayseri’de, aynı arazide Havacılık ve Uzay Bilimleri Lisesi inşa edilmektedir. Kayseri’nin Erenköy Mahallesi'nde inşa edilen bu lise, mimari olarak uçak şeklinde tasarlanmış modern bir eğitim yapısıdır. Lisenin 2025 yılı itibarıyla öğrenci alımına başlaması planlanmaktadır.

^{Havacılık ve Uzay Bilimleri Lisesi (AA)}