Kilise Camii, eski adıyla Aziz Gregorios Kilisesi, Türkiye'nin Aksaray iline bağlı Güzelyurt (tarihi adıyla Gelveri) ilçesinde yer almaktadır. Kapadokya bölgesinin doğal ve kültürel yapısını taşıyan Güzelyurt, yumuşak tüf kayalar üzerinde yer alması sebebiyle erken Hristiyanlık döneminde manastır hayatına elverişli bir ortam oluşturmuştur. Bu bağlamda Kilise Camii, bölgenin Orta Çağ yapılarından biri olup, Bizans İmparatorluğu dönemine tarihlenmektedir.

^{Kilise Camii (Türkiye Kültür Portalı)}

Tarihçe

Kilise Camii, ilk olarak Aziz Gregorios Teologos adına Bizans İmparatoru I. Theodosius tarafından 379-385 yılları arasında inşa ettirilmiştir. Yapının inşa amacı, bölgede manastır hayatının merkezini oluşturmak ve dini eğitim vermek olarak değerlendirilmiştir. Aziz Gregorios’un etkisiyle bölgede Ortodoks mezhebinin temelleri atılmıştır.

Yapının mimari formu başlangıçta kapalı haç planlı olup, 1835 yılında gerçekleştirilen onarım sırasında Kelivarlı mimar Grigorius Madenci tarafından üç nefli bazilika planına dönüştürülmüştür. 1924 yılında gerçekleşen Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi neticesinde, yapı camiye çevrilmiş ve bugünkü "Kilise Camii" adını almıştır. Bu dönüşüm sırasında iç mekânda bazı değişiklikler gerçekleştirilmiş, freskler kapatılmış ve çan kulesi minareye çevrilmiştir.

^{Kilise Camii (Türkiye Kültür Portalı)}

Mimari Özellikler

Yapı kesme taş malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. Üç nefli bazilika planına sahiptir ve merkezinde büyük bir kubbe bulunmaktadır. Yapının batı kısmında ana giriş kapısı ve bunun üstünde camiye çevrildikten sonra eklenen minare yer almaktadır. Güney cephesi caminin kıble yönü olarak düzenlenmiş, bu doğrultuda mihrap ve minber yerleştirilmiştir.

Mekânın aydınlatması toplamda 12 pencere ile sağlanmakta olup, ayrıca kuzey cephesine yerleştirilen kadınlar mahfili ve buna çıkan ahşap merdivenlerle iç mekânda işlevsel ayrımlar oluşturulmuştur. Mihrap cephesinde ahşap süslemeler, yazıtlar ve yapının dönüşüm sürecine ait unsurlar yer almaktadır. Bunlar arasında yer alan "Kur’an ancak ilim ile faydalı olur" yazılı Hadis-i Şerif dikkat çekmektedir.

Ahşap Bezeme Unsurları

Yapının en dikkat çekici özelliklerinden biri, iç mekânda yer alan ahşap bezeme öğeleridir. Kilise olarak kullanıldığı dönemde ikonostasis olarak bilinen ahşap pano, camiye dönüştürülme sürecinde mihrap ve minbere dönüştürülmüştür. Süslemelerde kullanılan motifler arasında "üzüm salkımı", "asma yaprağı", "bitkisel yıldız motifi", "Mühr-ü Süleyman" ve "güneş/güne bakan" yer almakta, bu bezemeler oyma, ajur ve aplike teknikleriyle işlenmiştir. Renkleme ise yöreye özgü "cevri" bitkisinden elde edilen kırmızı boya başta olmak üzere yeşil ve sarı kök boyalarla yapılmıştır.

Minber panolarında altı kollu yıldız motifi, kıvrım dallar ve burmalı sütunlar kullanılmış, ahşap panoların orijinal yapının ikonostasis kısmından alındığı düşünülmektedir. Kadınlar mahfili korkuluklarında da aynı motif ve teknikler kullanılmıştır.

Ek Yapılar ve Unsurlar

Yapının avlu girişinde bulunan çan kulesi, camiye çevrilme sürecinde minareye dönüştürülmüştür. Bahçede şapel, misafirhane, fırın ve 35 basamakla inilen ayazma yer almaktadır. Ayrıca yapı içerisinde Rus Çarı II. Nikola tarafından hediye edilen bir ahşap ambon bulunmaktadır. Bu ambon, kadınlar mahfiline çıkışta kuzeybatı payesinin üstüne monte edilmiştir. Ambonun bezemeleri diğer ahşap unsurlardan farklı olup, zengin bitkisel motifler içermektedir.

^{Ayazmaya Giden Basamaklar (Türkiye Kültür Portalı)}

^{Ahşap Anbon (Türkiye Kültür Portalı)}

Koruma ve Kullanım

Kilise Camii günümüzde ibadete açık bir cami olarak kullanılmakta, aynı zamanda kültürel miras unsuru olarak yerli ve yabancı ziyaretçilerin ilgisini çekmektedir. İç mekânda yer alan bazı freskler koruma amacıyla badana ile kapatılmıştır. Yapı, mimari planı, ahşap bezemeleri ve dönüşüm süreciyle birlikte erken Hristiyanlık ve Türk-İslam mimarisi açısından araştırmalara konu olmaktadır.

Coğrafi Konum ve Erişim

Kilise Camii, Aksaray il merkezine 38 kilometre uzaklıkta, Güzelyurt ilçe merkezinde yer almaktadır. Bölge, Kapadokya'nın jeolojik yapısına benzer şekilde yumuşak tüf kayalık bir coğrafyada konumlanmıştır. Bu özelliği, yapının inşasında kullanılan malzeme ve mimari yaklaşımı da etkilemiştir.