Kistik fibrozis (KF), otozomal resesif kalıtılan, multisistemik seyirli genetik bir hastalıktır. Hastalığın temelinde, Cystic Fibrosis Transmembrane Conductance Regulator (CFTR) adı verilen proteini kodlayan gendeki mutasyonlar yer alır. Bu genin bozukluğu sonucunda epitel hücrelerinden klor ve su taşınımı bozulur, bu da başta akciğerler ve pankreas olmak üzere birçok organ sisteminde kalın, yapışkan salgıların oluşmasına yol açar. KF, özellikle beyaz ırkta en sık görülen kalıtsal hastalıklardan biridir ve ülkemizde sıklığı yaklaşık 1/3000 olarak tahmin edilmektedir. Erken tanı ve multidisipliner tedavi, hastaların yaşam kalitesini ve süresini önemli ölçüde artırmaktadır.

Epidemiyoloji ve Genetik

Kistik fibrozis, beyaz ırkta 2.500–3.500 doğumda bir, ülkemizde ise yaklaşık her 3000 doğumda bir görülmektedir. Akraba evliliği sıklığının yüksek olduğu toplumlarda hastalığın görülme oranı daha fazladır. CFTR geni 7. kromozomun uzun kolunda yer alır ve 27 ekzon içerir. Bu gen 1.408 amino asitlik CFTR proteinini kodlar. Günümüzde bu gende tanımlanmış 2000’i aşkın mutasyon bulunmaktadır. En sık görülen mutasyon delta F508’dir. Bu mutasyon Kuzey Avrupa’da %70–80 oranında iken, Türkiye’deki KF hastalarında %20–25 oranında görülmektedir.

Patofizyoloji

CFTR proteini, epitel hücrelerinin apikal membranında yer alan, ATP ile çalışan bir klor kanalıdır. Bu kanalın işlevsizliği sonucunda epitel yüzeyinden klor geçişi azalır, buna bağlı olarak da sodyum ve su taşınımı da bozulur. Bu durumun sonucunda solunum yolları, pankreas kanalları, safra yolları ve gastrointestinal sistemdeki salgılar yoğun, koyu ve yapışkan hale gelir. Bu salgılar; akciğerlerde bronşiyal tıkanıklığa, tekrarlayan enfeksiyonlara, pankreasta ise sindirim enzimlerinin iletilememesine neden olur. Pankreatik hasarın ilerlemesi diyabete yol açabilirken, erkeklerde vaz deferens yokluğu sebebiyle infertiliteye neden olabilir.

Klinik Bulgular

Kistik fibrozis klinik olarak heterojen bir seyir gösterir. Belirtiler hastanın yaşına, mutasyon tipine ve etkilenen organlara göre değişiklik gösterir.

Yenidoğan Dönemi

• Mekonyum ileus
• Uzamış sarılık
• İntrauterin bağırsak kalsifikasyonları
• Abdominal distansiyon
• Skrotal ödem

Bebeklik ve Çocukluk Dönemi

• Tekrarlayan solunum yolu enfeksiyonları
• Kronik öksürük ve hışıltı atakları
• Pankreas yetersizliğine bağlı steatore ve kilo alamama
• Rektal prolapsus
• Kolestaz ve safra taşı
• Hipoproteinemi ve ödem
• Vitamin eksiklikleri (özellikle A, D, E, K)
• Psödo-Bartter sendromu
• Parmaklarda çomaklaşma

Adölesan ve Erişkin Dönemi

• Bronşektazi
• Hemoptizi
• Gecikmiş puberte
• Konjenital bilateral vaz deferens agenezisi (azospermi)
• Osteoporoz/osteopeni
• Diabetes mellitus
• Siroz ve portal hipertansiyon

Tanı

KF tanısı; klinik bulgular, aile öyküsü ve tanısal testlerin birlikte değerlendirilmesiyle konur. Tanıda kullanılan başlıca yöntemler:

• Ter Testi: Tanıda altın standart yöntemdir. Uygun koşullarda en az iki kez yapılmalı, terde klor düzeyi ≥60 mmol/L olması tanı koydurucudur. 30–60 mmol/L arasında bulunan değerler sınırda kabul edilir ve ileri testlerle desteklenmelidir.
• Genetik Testler: Hastaların her iki allelinde CFTR mutasyonunun gösterilmesi tanıyı doğrular. Ülkemizde sık görülen mutasyonlar için mutasyon paneli kullanılabilir. Bazı durumlarda tam gen sekanslaması gerekebilir.
• Yenidoğan Taraması: Türkiye'de 2015 yılından itibaren yürürlükte olan programda, topuk kanında İmmün Reaktif Tripsinojen (IRT) düzeyi ölçülmekte ve yüksek bulunan olgular ileri değerlendirmeye yönlendirilmektedir.

Tedavi

KF tedavisi multidisipliner bir yaklaşımla yürütülmelidir. Hedef, semptomların kontrolü, enfeksiyonların önlenmesi, beslenme durumunun iyileştirilmesi ve yaşam kalitesinin artırılmasıdır.

Solunum Yolu Tedavileri

• Göğüs fizyoterapisi: Mukusun atılımını kolaylaştırmak için düzenli yapılmalıdır.
• İnhale tedaviler: Dornaz alfa, hipertonik salin ve gerektiğinde mannitol kullanılır.
• Antibiyotik tedavisi: Akut alevlenmelerde kültüre göre oral veya IV antibiyotikler verilir. P. aeruginosa eradikasyonu kritik önemdedir.
• İnhale antibiyotikler: Tobramisin, kolistin gibi ajanlarla uzun süreli tedavi uygulanabilir.

Beslenme ve Gastrointestinal Destek

• Pankreatik enzim desteği: Kreon gibi preparatlarla öğün öncesi verilir.
• Yüksek kalorili diyet: Özellikle yağda eriyen vitaminler (A, D, E, K) desteklenmelidir.
• Safra asidi tedavisi: Ursodeoksikolik asit, hepatobiliyer komplikasyonların tedavisinde kullanılır.

Komplikasyonların Yönetimi

• Diyabet: Kistik fibrozise bağlı diyabet (KFBD) insülin tedavisi gerektirebilir.
• Osteoporoz: Kalsiyum ve D vitamini takviyesi gereklidir.
• İnfertilite: Erkeklerde genellikle azospermi görülür.

Yeni Tedaviler

CFTR modülatörleri (ivacaftor, lumacaftor, tezacaftor ve elexacaftor gibi) belirli mutasyonlara yönelik hedeflenmiş tedaviler olup, son yıllarda tedavi protokollerine girmiştir. Bu ilaçlar özellikle delta F508 mutasyonu taşıyan bireylerde klinik yarar sağlamaktadır.

Uyarı: Bu maddede yer alan içerik, yalnızca genel ansiklopedik bilgi amacını içerecektir. Bilgi bilgilerinin tanıtılması, tedavi edilmesi ya da tedavi yönlendirilmesi amacıyla kullanılmamalıdır. Sağlıkla ilgili aksamalardan kaçınmadan önce mutlaka bir hekime veya uzman sağlık koşullarına tabi olmanız gerekmektedir. Bu bilgilerin tanınması veya tedavi amacıyla kullanılması sonucu doğurabilecek madde yazarı ve KÜRE Ansiklopedisi herhangi bir sorumluluğu kabul etmez.