Komana Antik Kenti, Türkiye'nin Karadeniz Bölgesi'nde, Tokat il merkezinin yaklaşık 9 km kuzeydoğusunda yer almaktadır. Kent, Yeşilırmak vadisinde, Gümenek Mevkii'nde yer alan geniş bir tepe üzerine kurulmuştur. Bu tepenin stratejik konumu sayesinde çevresindeki verimli ova üzerinde hâkimiyet sağlamıştır. Tapınağın Yeşilırmak'ın diğer yakasına günümüzde kaybolmuş bir köprü ile bağlı olduğu, bu köprünün bir ayağının 2004 yılı araştırmalarında bir su regülatörü içinde tespit edildiği bildirilmiştir.

^{Komana Antik Kenti (TC.Kültür ve Turizm Bakanlığı)}

Tarihsel Süreç ve Siyasal Statüsü

Komana, Hellenistik Dönem'de Anadolu'daki iki büyük tapınak devletinden biri olarak Ana Tanrıça Ma'ya adanmış bir kült merkezidir. Aynı zamanda polis (şehir devleti) statüsüne sahip olan Komana, dinî işlevinin yanı sıra ticaret merkezi olarak da işlev görmüştür. Kent, Pontus Krallığı’nın hâkimiyetindeyken önemli bir dinî ve ekonomik merkez olarak varlık göstermiştir. VI. Mithradates’in Pontus Krallığı’nın yıkılmasının ardından kaçmasıyla Komana, Pompey tarafından MÖ 1. yüzyılda prenslik hâline getirilmiş ve Archelaus’a devredilmiştir.

Caesar tarafından Archelaus’un görevden alınmasının ardından yönetim, oğlu tarafından sürdürülmüş; daha sonra Bitinyalı Lykomedes ve Augustus tarafından görevlendirilen Medeius, Cleon ve Dyteutus gibi yöneticiler bu görevi üstlenmiştir. Dyteutus’un ölümü ile Komana, Roma'nın Pontus Galaticus Bölgesi'ne dahil edilmiştir. Maurice Tiberius döneminde (MS 582–602) ise imparatorluk topraklarına katılmıştır. Bu süreçte rahiplerin siyasal gücü azalmış ancak dinî işlev devam etmiştir.

^{Komana Antik Kenti (AA)}

Tapınak ve Dinî Yapılanma

Komana, Kapadokya tipi bir tapınak devleti olarak, Ana Tanrıça Ma’ya adanmış büyük bir mabede sahipti. Tapınağın mimari özelliklerine dair doğrudan arkeolojik kalıntılar sınırlı olmakla birlikte, Caracalla, Septimius Severus ve Trajan dönemlerine ait sikkelerde tetrastil planlı bir tapınak tasviri yer almaktadır. Ayrıca Tokat şehir merkezindeki Ali Paşa Camii’nde kullanılan 8 adet gri sütun ile Ulu Camii ve Garipler Camii’ndeki sütun ve sütun başlıklarının bu tapınağa ait olduğu düşünülmektedir.

Arazi ve Ekonomik Yapı

Komana’nın ekonomik yapısı büyük oranda tarıma dayanmaktaydı. Roma Dönemi’nde Pompey tarafından kente 2 schoeni arazi eklenmiş, Caesar veya Antony tarafından 4 schoeni daha verilmiştir. Bu topraklar doğu, güney ve batı yönlerinde genişletilmiş ve kentin çapı yaklaşık 4 kilometreye ulaşmıştır. Augustus döneminde kent, bölgedeki civitates seviyesine ulaşmış; M.S. 34–35 yıllarında Pontus Galaticus Bölgesi’ne bağlandığında Magnopolitis de muhtemelen bu yapıya dahil edilmiştir.

Kült ve Festivaller

Komana’da Ana Tanrıça Ma kültü çevresinde şekillenen dinî ritüeller ve festivaller, kentin sosyal ve ekonomik yaşamında önemli yer tutmuştur. Kutsal alanın bulunduğu kent, yıl boyunca farklı bölgelerden gelen ziyaretçileri ağırlamış, düzenlenen festivaller ve kurulan pazarlar sayesinde Anadolu'nun dört bir yanından insanları çekmiştir.

Arkeolojik Araştırmalar ve Kazılar

Komana Antik Kenti’nde arkeolojik çalışmalar 2004 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ), Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Tokat Valiliği iş birliğiyle başlatılan "Komana Pontika Arkeolojik Araştırma Projesi" kapsamında yürütülmektedir. Gümenek Hamamtepe bölgesinde gerçekleştirilen yüzey araştırmaları sonrasında başlayan kazılar sonucunda Bizans, Selçuklu, Danişmend ve Osmanlı dönemlerine ait yerleşim izleri, kiliseler ve mezar alanları ortaya çıkarılmıştır.

2020 yılında gerçekleştirilen kazılarda, üzerinde III. Thutmosis’in adı bulunan bir Mısır skarabe mührü bulunmuştur. Milattan önce 1479–1425 yıllarına tarihlenen bu mühür, Komana’nın uluslararası ilişkilerini ve ticaret ağlarını göstermesi bakımından önemli bir arkeolojik buluntu olarak değerlendirilmiştir.

^{Komana Antik Kenti (AA)}

Komana’nın Sonraki Dönemlerdeki Durumu

Hristiyanlığın yayılmasıyla birlikte Ana Tanrıça Ma kültüne dayalı dinî yapının önemi azalmış ve tapınak, işlevini yitirmiştir. Kentin merkezi işlevi, daha küçük bir yerleşim olan Daximon’a kaymıştır. Komana ismi Titus dönemine kadar Hierocaesareia ile birlikte anılmıştır. Kentin zamanla küçülmesi ve dinî işlevinin sona ermesi, tapınak devletinin sona erdiğini göstermektedir.