Manyok (Manihot esculenta Crantz), Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasından, nişasta bakımından zengin bir yumrulu bitkidir. Ana vatanı Güney Amerika’nın batı-orta kesimleri olup, yaklaşık 10.000 yıl önce evcilleştirildiği düşünülmektedir. Tropikal ve subtropikal bölgelerde yetişen bu bitki, dünya çapında milyonlarca insanın temel gıda kaynağıdır.

Günümüzde özellikle Afrika, Asya ve Latin Amerika’da yetiştirilen manyok, yüksek karbonhidrat içeriğiyle “gıda güvenliği bitkisi” olarak kabul edilmektedir. Türkiye’de ise son yıllarda enerji bitkisi ve gıda alternatifi olarak araştırmalara konu olmuştur.

^{Manyok (Pixabay)}

Morfolojik Özellikler

Manyok, 1–3 metre boylanabilen çok yıllık yarı odunsu bir çalıdır. El şeklinde (palmat) yaprakları 5–9 dilimlidir. Yumruları silindirik biçimli olup, dışı kahverengi kabukla kaplı, iç kısmı beyaz veya krem rengindedir. Köklerin kuru madde oranı %30–40 arasında değişmekte, bu oranın yaklaşık %90’ı nişasta ve şekerden oluşmaktadır. Bitki nişasta bakımından oldukça zengin olup, kuru köklerin enerji değeri 3500–4000 kcal/kg civarındadır. Manyok yumruları, hem insan gıdası hem de endüstriyel hammadde olarak kullanılmaktadır. Nişasta granülleri özellikle gıda, tekstil, kâğıt ve biyoyakıt endüstrilerinde değerlidir.

Ekolojik Özellikler ve Yetiştirme Koşulları

Manyok, tropikal iklim koşullarına yüksek uyum sağlar.

• Optimum sıcaklık: 25–30 °C
• Toprak sıcaklığı: 18–30 °C arası gelişim için idealdir.
• pH aralığı: 5,5–6,5
• Toprak tipi: iyi drene edilmiş, gevşek yapılı, tınlı veya kumlu-tınlı topraklar.

Kuraklığa dayanıklı bir bitki olması nedeniyle düşük yağış alan, besin maddesince fakir topraklarda da yetişebilir. 30° Kuzey ve 30° Güney enlemleri arasında yayılış gösterir.

Türkiye Koşullarında Uygunluk

Türkiye’nin iklim koşulları, özellikle Akdeniz, Ege ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri için sınırlı da olsa uygunluk göstermektedir. Bu bölgelerde yaz sıcaklıklarının 25–35 °C’ye ulaşması, yıllık güneşlenme süresinin yüksek olması ve toprakların nispeten hafif yapılı olması, deneme üretimlerine olanak sağlamaktadır. Ancak don olaylarına karşı duyarlı olduğundan kış aylarında sıcaklığı 10 °C’nin altına düşen bölgelerde açıkta yetiştiricilik risklidir. Bu nedenle sera veya mikroklima bölgelerinde kontrollü yetiştiricilik önerilmektedir.

Çoğaltma ve Ekim

Manyok, vejetatif yolla, yani kök çelikleriyle çoğaltılır.

• Çelik boyu: 20–30 cm
• Çap: 1,5–4 cm
• Göz sayısı: 2–3 canlı tomurcuk
• Dikim zamanı: Mart–Mayıs (don tehlikesi geçtikten sonra)
• Ekim aralığı: 90 × 120 cm veya 100 × 100 cm
• Sulama: düşük seviyede gereksinim duyar; erken gelişim döneminde düzenli sulama önerilir.

Hasat süresi 8–12 ay arasında değişir. Yumrular toprak altında depolandığı için gerektiğinde uzun süre yerinde bırakılabilir.

Besin Değeri ve Kullanım Alanları

Manyok yumruları yüksek oranda nişasta içerir. 100 g taze manyok kökünde yaklaşık 160–170 kcal enerji bulunur. Ayrıca az miktarda kalsiyum, fosfor, demir ve C vitamini içerir.

• Gıda sektörü: un, nişasta, tapioka üretilir.
• Hayvancılık: yapraklar yem olarak kullanılır.
• Endüstri: biyoyakıt, biyoplastik, kâğıt ve tekstil hammaddesi olarak kullanılır.

Toksisite ve Gıda Güvenliği

Manyok çeşitleri tatlı ve acı olmak üzere ikiye ayrılır. Fark, köklerdeki hidrojen siyanür (HCN) düzeyidir.

• Tatlı çeşitler: Düşük HCN (ppm düzeyinde).
• Acı çeşitler: Yüksek HCN, işlem görmeden tüketilmez.

Toksisiteyi azaltmak için kaynatma, ıslatma, kurutma gibi işlemler uygulanmalıdır. Türkiye’de gıda güvenliği mevzuatı kapsamında ithal edilen veya işlenen manyok ürünlerinde siyanür sınır değeri Türk Gıda Kodeksi’ne tabidir.

Kültürel ve Ekonomik Önemi

Manyok, dünya genelinde 100’den fazla ülkede üretilmekte ve yaklaşık 300 milyon tonluk yıllık üretim hacmine sahiptir. 2015 yılı verilerine göre 22,7 milyon alanda yetiştirildiği belirtilmektedir. Afrika’da temel besin maddesi olarak önem taşırken, Asya ülkelerinde sanayi hammaddesi rolündedir. Türkiye’de ise tarımsal inovasyon ve iklim uyumlu ürün araştırmaları kapsamında alternatif enerji bitkisi olarak değerlendirilmekte, kırsal kalkınma programlarına potansiyel katkı sunmaktadır.

^{Afrika’da Temel Gıda olan “Manyok Çubuğu” Özellikle Kamerun, Nijerya ve Gana’da Geleneksel Yemeklerde Kullanılır (Anadolu Ajansı)}

Manyok (Manihot esculenta Crantz), yüksek nişasta içeriği, iklim esnekliği, düşük bakım gereksinimi ve çok yönlü kullanım alanları sayesinde hem tarımsal hem endüstriyel açıdan stratejik bir bitkidir. Türkiye’de henüz ticari üretim aşamasına geçmemiş olsa da, iklim değişikliği ve kuraklık karşısında dayanıklı, enerji verimli ve sürdürülebilir bir alternatif olarak değerlendirilmektedir. Uygun politik destek ve adaptasyon programlarıyla, Türkiye’nin tarımsal ürün çeşitliliğine katkı sunabilecek yeni bir tür olarak öne çıkmaktadır.

Uyarı: Bu maddede yer alan içerik, yalnızca genel ansiklopedik bilgi amacı taşımaktadır. Buradaki bilgiler tanı koyma, tedavi etme ya da tıbbi yönlendirme amacıyla kullanılmamalıdır. Sağlıkla ilgili konularda karar vermeden önce mutlaka bir hekime veya uzman sağlık personeline danışmanız gerekmektedir. Bu bilgilerin tanı veya tedavi amacıyla kullanılması sonucunda doğabilecek durumlardan madde yazarı ve KÜRE Ansiklopedisi herhangi bir sorumluluk kabul etmez.