Mostar Köprüsü, Bosna-Hersek’in Mostar kentinde Neretva Nehri üzerinde yer alan, XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti tarafından inşa edilmiş anıtsal bir taş köprüdür.
Tarihçe ve İnşa Süreci
Mostar Köprüsü’nün inşa süreci, 16. yüzyıl ortalarına dayanır. Hersek bölgesinin merkezi olan Mostar’da, Neretva Nehri üzerinde daha önce bulunan ahşap köprünün stratejik ve ticari ihtiyaçları karşılayamaması üzerine, dönemin padişahı Kanuni Sultan Süleyman yeni bir taş köprü yapılması emrini vermiştir. Yapının inşası, Türk mimarlık tarihinin en büyük ismi Mimar Sinan’ın öğrencisi olan Mimar Hayreddin’e tevdi edilmiştir. İnşaat süreci, 1557 yılında Karagöz Bey’in proje sorumluluğu altında başlamıştır. Nehrin debisi ve coğrafi koşulların zorluğu nedeniyle inşaat dokuz yıl sürmüş ve köprü 1566 yılında tamamlanmıştır.
Mimar Hayreddin, hocası Sinan’ın mühendislik ilkelerini kullanarak, nehrin en dar ve sarp noktasına bir taş kemer oturtmayı başarmıştır. İnşaat tamamlandığında ortaya çıkan yapı, Aşık Çelebi tarafından "Kudret Kemeri" olarak anılmaya başlanmış ve dönemin ünlü seyyahı Evliya Çelebi tarafından Kavs-i Kuzah (Gökkuşağı) olarak adlandırılmıştır.【1】 İnşasında kullanılan ve "tenelija" adı verilen yerel kireç taşlarının birbirine demir kenetler ve kurşun dökülerek bağlanması, yapının yüzyıllarca doğal afetlere ve savaşlara direnmesini sağlamıştır. 1566'dan 1993 yılındaki yıkılışına kadar 427 yıl boyunca ayakta kalan köprü, 2004 yılında aslına uygun olarak yeniden inşa edilmiştir.
Mostar Köprüsü Hakkında Bir Video (TRT Avaz)
Mimari Özellikleri
Klasik Osmanlı mimari üslubuna uygun olarak tek gözlü ve sivri kemerli bir formda inşa edilen köprü, Neretva Nehri’nin en dar noktasında, her iki kıyıdaki sarp kayalık zemin üzerine büyük bir statik hesaplamayla oturtulmuştur. Yapının mimari özelliği, nehir seviyesinden yaklaşık 24 metre yükseklikte yükselen ve 28,59 metrelik bir açıklığı tek bir kemerle geçen tasarımıdır. İnşasında kullanılan ve "tenelija" adı verilen 456 adet özel kireç taşı blok, hava ile temas ettikçe sertleşen yapısıyla köprünün mukavemetini artırırken, taşların birbirine demir kenetler ve eritilmiş kurşun dökülerek bağlanması yapıyı sarsıntılara ve akıntıya karşı dirençli kılmıştır. Üst döşemesi yaklaşık 4 metre genişliğinde olan köprünün yürüme yolu, hem insanların hem de hayvanların kaymasını önlemek için kademeli taşlarla örülmüş ve her iki yanına 95 cm yüksekliğinde kesme taş korkuluklar yerleştirilmiştir.
Yan Yapılar ve Çevresel Unsurlar
Mostar Köprüsü’nün her iki tarafında Osmanlı döneminde inşa edilmiş iki küçük kale bulunmaktadır. Soldaki Herceguša (Tara) Kalesi ve sağdaki Čelovina (Halebinovka) Kalesi, köprünün savunma ve kontrol işlevini destekleyen yapılar olarak hizmet vermiştir. Köprünün sol tarafında II. Selim’e nispet edilen minaresiz bir mescid yer almakta olup, 1878 yılına kadar müezzinin ezanı köprünün ortasında okuduğu rivayet edilmektedir.【2】 Tarihî kaynaklar, köprünün üzerinde bir dönem su kanalı bulunduğuna da işaret etmektedir.【3】
Osmanlı Devleti Tarafından İnşa Edilmiş Anıtsal Bir Taş Köprü: Mostar Köprüsü (Anadolu Ajansı)
Kültürel ve Sembolik Anlamı
Yüzyıllar boyunca Mostar Köprüsü, Bosna-Hersek’te hoşgörü, çok kültürlülük ve birlikte yaşama kültürünün sembolü olarak kabul edilmiştir. Evliya Çelebi, Seyahatnâme’sinde köprüyü “benzersiz” olarak nitelendirmiş ve bugüne kadar gördüğü köprüler arasında benzerinin bulunmadığını ifade etmiştir.【4】 Osmanlı döneminde köprü, Boşnaklar ve Hırvatlar başta olmak üzere farklı etnik ve dini toplulukları bir araya getiren bir unsur olmuştur. Nitekim köprü, halk tarafından “kendilerinden bir parça” olarak görülmüş ve kolektif hafızada yer edinmiştir.
Gelenekler ve Toplumsal Pratikler
Mostar Köprüsü, Osmanlı döneminden itibaren genç erkeklerin cesaretlerini göstermek amacıyla Neretva Nehri’ne atladıkları bir mekân olarak da tanınmıştır. Geleneğe göre, şehirdeki erkekler nişanlılarına cesaretlerini kanıtlamak için düğün öncesinde köprüden atlamışlardır. II. Dünya Savaşı’ndan sonra bu gelenek sportif bir faaliyet niteliği kazanmış, günümüzde ise köprüden atlama eylemi turistik bir gösteriye dönüşmüştür. Günümüzde gençler, turistlerden aldıkları belirli bir ücret karşılığında köprüden atlayarak bu geleneği sürdürmektedir.
Yıkılışı ve Bosna Savaşı Dönemi
Mostar Köprüsü, 1990’lı yıllarda Balkanlar'da meydana gelen savaş sürecinde, sahip olduğu kültürel ve sembolik değer nedeniyle askeri stratejilerin hedefi haline gelmiştir. 1992 yılında Bosna Savaşı’nın Mostar ayağında, 1993 yılı itibarıyla Hırvat Savunma Konseyi (HVO) birlikleri ile Bosna-Hersek Cumhuriyeti Ordusu arasında çatışmalar yaşanmıştır. Şehrin lojistik bütünlüğünü sağlayan köprü, 8 Kasım 1993 tarihinde Hırvat topçu birlikleri tarafından başlatılan sistematik bombardımana maruz kalmıştır. Tank ve ağır silahlarla gerçekleştirilen bu saldırılar sonucunda yapısal bütünlüğünü kaybeden 427 yıllık Osmanlı eseri, 9 Kasım 1993 sabahı saat 10.16’da tamamen yıkılarak Neretva Nehri’ne dökülmüştür.【5】
Hırvat Birliklerinin Mostar Köprüsü'nü Yıkışı (TRT Haber)
Yeniden İnşa Süreci
Mostar Köprüsü’nün aslına uygun biçimde yeniden inşa edilmesine yönelik çalışmalar, Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA), UNESCO, Dünya Bankası ve ilgili uluslararası kuruluşların desteğiyle 1997 yılında başlatılmıştır.【6】 Yeniden inşa sürecinde, Macar dalgıçlar tarafından nehir yatağından çıkarılan orijinal taşlar kullanılmıştır. Köprü, geleneksel teknikler esas alınarak bir Türk firması tarafından yeniden yapılmıştır. İnşaatta toplam 456 adet taş kalıp kullanılmıştır.【7】 Köprü, 23 Temmuz 2004 tarihinde, çok sayıda ülkenin üst düzey temsilcisinin katılımıyla düzenlenen resmî bir törenle yeniden hizmete açılmıştır.
Mostar Köprüsü'nün Yeniden İnşası (Anadolu Ajansı)
UNESCO Dünya Mirası Statüsü
Mostar Köprüsü, yeniden inşa edilmesinin ardından eski Mostar şehriyle birlikte 2005 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dâhil edilmiştir.【8】 Günümüzde Mostar Köprüsü, Balkanlar’ın ve Bosna-Hersek’in en çok ziyaret edilen tarihî yapılarından biridir.
