Obruklar, karstik süreçler sonucunda yer kabuğunda meydana gelen ani ve genellikle dairesel çöküntülerdir. Bu doğal olaylar; jeolojik, hidrojeolojik, iklimsel ve antropojenik birçok faktörün etkileşimiyle gelişir. Obruklar, hem çevresel hem de sosyoekonomik açıdan önemli riskler barındıran jeolojik tehlikeler arasında yer alır. Türkiye'de özellikle Konya Kapalı Havzası gibi su kaynaklarının aşırı ve düzensiz kullanımına açık bölgelerde obruk oluşumları son yıllarda belirgin şekilde artış göstermiştir.
Obruk ve Karstlaşma Süreci
Obruk, çözünebilir kayaçların (kireçtaşı, dolomit, jips vb.) yeraltı sularıyla etkileşime geçerek çözünmesi ve zamanla boşlukların çökmesi sonucu oluşan karstik bir yer şeklidir. Karstlaşma; litoloji, yapısal jeoloji, su kimyası, yeraltı su düzeyi, iklimsel koşullar ve bitki örtüsü gibi çok sayıda faktöre bağlı olarak gelişir.
Ford ve Williams (2007), karstik arazilerde obruk oluşumlarını üç temel mekanizmayla açıklar: çözünme (solution), çökme (collapse) ve yutulma (suffosion).
1. Çözünme (Solution) Obruğu
Bu tip obruk, yeraltı sularının karstik kayaçları (özellikle kireçtaşı, dolomit, jips) zamanla kimyasal olarak çözmesiyle oluşur. Suyun pH değeri, sıcaklığı ve çözünmüş karbondioksit içeriği çözünmeyi artıran başlıca faktörlerdendir. Bu süreç, yüzeyden başlayarak kayaç içinde boşlukların genişlemesine neden olur. Zamanla bu boşlukların üstünü örten malzeme de incelebilir ve çökmeye açık hale gelir. Yavaş ve yüzeysel bir gelişim gösterir.
Örnek: Konya Kapalı Havzası'nda karbonatlı İnsuyu formasyonlarında yaygındır.
2. Çökme (Collapse) Obruğu
Bu tür, yeraltında daha önce çözünme yoluyla oluşmuş boşlukların üstündeki tavan kayacının veya örtü malzemesinin ağırlığına dayanamayarak ani şekilde çökmesiyle oluşur. Özellikle kalın ve kohezyonlu (kil oranı yüksek) örtülerin olduğu alanlarda, yüzeyde hiçbir belirti olmadan oluşabilir.
Örnek: Konya-Karapınar’daki İnoba Mahallesi’nde görülen çökme obrukları bu tipe örnektir.
3. Yutulma (Suffosion) Obruğu
Bu mekanizma, örtü malzemesinin (özellikle kum, silt gibi kohezyonsuz, gevşek taneli) yeraltındaki çatlak ve boşluklara süzülerek aşağıya taşınması süreciyle işler. Yavaş gelişen bu süreçte, yüzeyde zamanla çapı büyüyen çukurlar ortaya çıkar. Bu tür obruklar genellikle yüzeyden izlenebilir ve erken uyarı sistemleriyle takip edilebilir.
Örnek: Kaşınhanı (Konya) ile Çumra arasındaki bölgelerde gözlenen yüzey çöküntüleri bu türdendir.
Konya Kapalı Havzası’nda Obrukların Jeolojik Temeli
Konya Kapalı Havzası'nda yer alan Üst Miyosen – Pliyosen yaşlı İnsuyu Formasyonu, kireçtaşı ve dolomit gibi karstlaşmaya uygun kayaçlardan oluşur. Bu kayaçlar, yeraltı suyu hareketleriyle çözünebilir nitelikte olup çökme riskini artırmaktadır. Ayrıca bölgede Neotektonik dönemle ilişkili fay hatları, obruk oluşumunun jeolojik temelini oluşturan kırık ve boşluk sistemlerinin yaygınlığını açıklamaktadır.
Konya Ovası'nda Yıllara Göre Obruk Oluşum Sayısı Görseli (Anadolu Ajansı)
Türkiye’de Obrukların Yayılımı
Türkiye'de obruklar, başta Konya, Karaman, Aksaray ve Niğde gibi İç Anadolu illerinde yoğunlaşmaktadır. Bununla birlikte, Akdeniz kıyıları (Antalya, Mersin), Ege (Denizli, Manisa), Doğu Karadeniz'in güneyi ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde de yayılım göstermektedir. Konya Kapalı Havzası (KKH), gerek jeolojik yapısı gerekse aşırı yeraltı suyu kullanımı nedeniyle obruk oluşumlarının en sık gözlendiği alanlardan biridir.
Örnek Bir Obruk Görseli (Anadolu Ajansı)
Antropojenik Etkiler ve Obruk Artışı
Obruk oluşumları yalnızca doğal koşullarla sınırlı değildir. Yoğun tarımsal faaliyetler nedeniyle yeraltı sularının aşırı ve kontrolsüz kullanımı, su tablasının düşmesine neden olmaktadır. Bu durum, çözünebilir kayaçların daha kolay çökmesine yol açmaktadır.
Özellikle 2000'li yıllardan itibaren bölgede tespit edilen obruk sayısında dramatik bir artış yaşanmıştır. 2021 yılı itibarıyla Konya çevresinde çapı 1 metreden fazla olan 700 obruk ve çapı birkaç metreden büyük 1.850 civarında sığ oturma-sarkma tipi obruk kaydedilmiştir.
Konya Ovasındaki Obrukların Zaman İçindeki Artışı
Konya Ovası'nda obruk oluşumları 1920’lerden 2000’li yıllara kadar nadir görülmekteyken, 2010 sonrası dikkat çekici bir artış yaşanmıştır. 1920–2009 döneminde toplam 95 obruk kaydedilirken, yalnızca 2010–2020 arasında bu sayı 309’a çıkmıştır. 2020 yılında ise daha önce fark edilmemiş 1742 yeni obruk tespit edilmiştir. Böylece Konya Kapalı Havzası’nda bugüne kadar saptanan toplam obruk sayısı 2240’tır.
Türkiye'deki Başlıca Obruklar ve Bulundukları İller
Türkiye'de karstik yapılar nedeniyle oluşan obruklar, özellikle İç Anadolu ve Akdeniz bölgelerinde yoğunlaşmaktadır. Obruklar, yeraltı sularının kireçtaşı, jips gibi çözünebilen kayaçları eritmesiyle oluşan boşlukların zamanla çökmesi sonucu meydana gelir. Bu doğal yapılar hem jeolojik açıdan önemli olup hem de çevresel risk taşımaktadır. Türkiye’deki başlıca obruklar şu şekildedir:
Konya
Türkiye’de obruk oluşumlarının en yoğun görüldüğü il Konya’dır. Özellikle Konya Kapalı Havzası ve Karapınar çevresinde 2000'in üzerinde obruk tespit edilmiştir. Bu bölgede hem doğal süreçler hem de yeraltı su seviyesinin düşmesi gibi insan etkili faktörler obruk oluşumunu hızlandırmaktadır.
- Kızören Obruğu: Konya-Aksaray yolu üzerinde yer alır. Türkiye’nin en büyük ve en derin obruklarından biridir. İçinde bir göl bulunur.
- Çıralı Obruğu: Karapınar ilçesinde yer alan büyük çaplı ve derin bir obruktur. Obruk tabanında küçük bir göl yer alır.
- Karapınar Obrukları: Karapınar ilçesi, çok sayıda küçük ve büyük obruğa ev sahipliği yapmaktadır. Bunlar arasında Küçük Sekizli Yaylası Obruğu, Kolca Yaylası Obruğu, Akören Obruğu, Putur Obruğu, Yarım Obruk, Çifteler Obruğu, Akobruk, Dikmen Obruğu, Büyük Fidancı Obruğu ve Hamam Obruğu gibi örnekler yer almaktadır.
- Diğer Konya Obrukları: İnoba Obruğu, Akkuyu Yaylası Obrukları, Yarımoğlu Obruğu, Hanyıkığı Obruğu ve Nebili (Naciye Aba) Obruğu da bölgede tespit edilen obruklardandır.
Çıralı Obruğu (Anadolu Ajansı)
Kırşehir
- Mucur Obruğu: Kırşehir’in Mucur ilçesinde bulunan bu obruk, geniş çapı ve derinliğiyle dikkat çeker. Konya Havzası'ndan farklı bir jeolojik bölgede yer alsa da benzer karstik süreçlerle oluşmuştur.
Mersin
Akdeniz Bölgesi'nde yer alan Mersin ilinde, kireçtaşlarının çökelmesiyle meydana gelmiş dikkat çekici karstik obruklar bulunmaktadır.
- Cennet ve Cehennem Obrukları: Silifke ilçesinde yer alan bu obruklar, Türkiye'nin en tanınmış doğal yapılarındandır. Cennet Obruğu yaklaşık 70 metre derinliğindedir ve içine merdivenle inilebilmekte, içinde antik bir kilise bulunmaktadır. Cehennem Obruğu ise daha derin ve dik yapıda olup içine inilememektedir.
- Aşağı Dünya Obruğu: Silifke ilçesinde son yıllarda keşfedilmiş bir obruktur.
Cennet ve Cehennem Obrukları (Anadolu Ajansı)
Obruklar ve Bulundukları İl/İlçe Tablosu (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)
