Eski Türk tarihinin merkezî yerleşimlerinden biri olarak öne çıkan Ötüken, Türk tarihinde siyasi otoritenin ve kutsal meşruiyetin sembolü olmuştur. Orhun Yazıtları’nda adı geçen bu bölge, Asya Hun İmparatorluğu’ndan başlayarak Köktürkler, Uygurlar ve Moğollar gibi birçok Orta Asya kökenli devletin yönetim merkezi olarak seçilmiştir. Hangay Sıradağları çevresinde konumlandığı kabul edilen Ötüken’in, Orta Asya’daki devletler tarafından sürekli tercih edilmesi, onun sahip olduğu kültürel, dinî ve jeopolitik önemin bir göstergesidir.
Etimolojik Yorumlar ve Coğrafi Konum
Ötüken adının kökeni üzerine farklı etimolojik yaklaşımlar mevcuttur. Bazı araştırmacılar bu kelimeyi “Zemin Tanrısı/Tanrıçası” olarak yorumlarken bazıları da “elverişli dağlık yayla”, “yerleşim için uygun bölge” şeklinde değerlendirmiştir. “Yış” ile birlikte kullanımı (“Ötüken Yış”) ise ormanlık alanları işaret eder. Bu bağlamda Ötüken’in sadece dağ ya da şehir değil, dağlık ormanlık bir alan ve geniş bir yerleşim bölgesi olduğu anlaşılmaktadır.
Çoğu araştırmacı, Ötüken’in günümüz Moğolistan’ının kuzeybatısında yer alan Hangay dağları ile özdeşleştirildiği konusunda hemfikirdir. Tarihi kaynaklar, Çin yıllıkları ve arkeolojik bulgular, bu bölgenin siyasi hem ve kutsal bir merkez olarak tercih edildiğini ortaya koymaktadır.
Kutsallık Fenomeni ve Eski Türk Kozmolojisi
Eski Türklerde “dünya sütunu”, “dünya ağacı” veya “dünya dağı” gibi kavramlarla özdeşleştirilen kutsal dağların çevresinde karargâh kurma geleneği, sadece coğrafi değil aynı zamanda dinî bir tercihtir. Bu anlayışta, Ötüken’in merkezde yer alması, Türk hükümdarının evrensel egemenliğini kutsal bir zeminle meşrulaştırması anlamına gelmektedir. Yer - su kültü ile doğrudan bağlantılı olan bu kutsal mekânlar, hükümdarların yalnızca dünyevi değil aynı zamanda ruhani liderliğini de simgeler.
Köktürkler ve Ötüken
Köktürk Kağanlığı’nın başkenti olup olmadığı sorusu tarihçiler arasında uzun süredir tartışılmaktadır. Bazı kaynaklar Ötüken’de kalıcı bir şehir ya da saraydan bahsederken arkeolojik bulgular bu görüşü doğrudan teyit edememiştir. Ancak Çin kaynaklarında yer alan Mukan Kağan’ın Ötüken’de saray inşa ettirdiği, Ch’i-min Kağan’ın Çinli prenses ile evlenerek Ötüken korganına taşındığı bilgileri, burada bir tür başkent fonksiyonunun icra edildiğini göstermektedir.
Öte yandan Kağanlığın göçebe karakteri dikkate alındığında, sabit bir şehir merkezinden ziyade mevsimlik karargâhların kullanıldığı ve bu karargâhların dağ, nehir gibi doğal unsurlarla çevrili olması gerektiği inancı hakimdir. Nitekim Budist etkilerin devlet mimarisinde etkili olduğu dönemlerde bile, sabit şehirleşmeye karşı çıkıldığı ve göçebe yaşamın stratejik üstünlüğüne vurgu yapıldığı bilinmektedir.
Arkeolojik Bulgular ve Şehir Kalıntıları
19. yüzyıldan bu yana Orhun Vadisi’nde sürdürülen kazılar, Uygur Kağanlığı’na ait olduğu bilinen Ordu-Balık, Karabalgasun gibi yerleşim merkezlerini açığa çıkarmıştır. Ancak bu yerleşimlerin Köktürkler dönemine ait olup olmadığı konusunda görüş birliği sağlanamamıştır. Tsagaan-sum ve Çilen-Balık gibi yeni keşfedilen kalıntılar, bölgedeki yerleşim sürekliliğine işaret etmektedir. Fakat Köktürk Kağanlığı dönemine ait kesin izlerin sınırlı olduğu gözlenmektedir.
Ötüken’in Siyasi ve Mitolojik Meşruiyeti
Bozkır imparatorluklarında kutsal mekânlara sahip olmanın, hükümdarın egemenliğini meşrulaştırmadaki yeri büyüktür. Ötüken de bu anlamda yalnızca bir yönetim merkezi değil, aynı zamanda cihanşümul Türk kağanının Tanrı’dan aldığı meşruiyetin sembolik ifadesidir. Bu nedenle Köktürkler ve onları izleyen Uygurlar, yönetim merkezlerini burada kurmuş ve burada kutsal ritüeller icra etmişlerdir.
TRT Haber'de yayımlanan bir haberde, Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Başkanı Prof. Dr. Ahmet Taşağıl, Ötüken'in günümüzde Moğolistan'ın Arhangay eyaletinde yer aldığını ve bölgenin verimli toprakları, bol su kaynakları ve zengin otlaklarıyla hayvancılığa elverişli olduğunu belirtmiştir. Bu özellikleriyle Ötüken; Hunlar, Göktürkler ve Uygurlar gibi Türk devletlerine merkez olmuştur. Ayrıca bölgede bulunan Orhun Yazıtları, Hoyto Tamır Yazıtları ve çeşitli kurganlar, Ötüken'in Türk tarihindeki önemini pekiştirmektedir.
Ötüken, tarih boyunca yalnızca coğrafi bir merkez değil, aynı zamanda ideolojik ve kutsal bir sembol olmuştur. Eski Türk devletlerinin bu bölgeyi seçmeleri yalnızca stratejik bir tercih değil, aynı zamanda kozmolojik ve kültürel bir zorunluluktur. Bugün arkeolojik araştırmalar, bu kutsal bölgenin geçmişine dair daha net veriler sunma yolunda ilerlemektedir.
