Panda diplomasisi, Çin'in dev pandaları başka ülkelere hediye etme veya kiralama uygulamalarına dayanan bir dış politika yöntemidir. Bu uygulama, ikili ilişkileri güçlendirme hedefi taşırken, aynı zamanda panda türünün korunmasına yönelik bilimsel araştırmaların ve finansman kaynaklarının artırılması amacına da hizmet etmektedir. Pandaların gönderildiği ülkelerde genellikle uzun süreli ortak bakım anlaşmaları yapılmakta, bu anlaşmalar barınma koşulları, sağlık takibi, üreme süreçleri ve yavruların geri gönderilmesi gibi hükümleri içermektedir.

^{Panda Diplomasisi (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Doğada yaklaşık 1.900 civarında dev pandanın bulunduğu, 2024 yılı itibarıyla hayvanat bahçeleri ve üreme merkezlerinde ise 728 pandanın yaşadığı bilgisi yer almaktadır. ^【1】 Bu veriler, panda diplomasisinin yalnızca sembolik ve diplomatik değil, aynı zamanda koruma ve üreme programları ile bağlantılı bir çerçevede yürütüldüğünü göstermektedir.

Tarihsel Arka Plan

Hayvanların Diplomasi Tarihindeki Yeri

Diplomasi tarihinde hayvanların armağan olarak kullanılması, farklı dönem ve coğrafyalarda gözlenen bir uygulama olarak tanımlanmaktadır. At, sığır, deve ve egzotik hayvanların, diplomatik ilişkilerin düzenlenmesinde veya güç gösterisinde kullanıldığına dair kayıtlar bulunmaktadır. Bu çerçevede, Antik ve Orta Çağ dönemlerinde imparatorluk merkezlerine hayvan sevkiyatı, haraç ve hediye sisteminin parçası olarak görülmüş; modern dönemde de bazı devlet başkanları tarafından hayvan armağan edildiği kaydedilmiştir.

Kaynaklar, bu uygulamanın geçmişine dair somut örnekler sunar: Amarna mektuplarında Nubia’nın Mısır’a zürafalar gönderdiği, Asurlulara at ve sığır takdim edildiği, Büyük İskender’in ittifak yaptığı devletlere fil armağan ettiği belirtilir. Ayrıca Abbasi halifesi Harun Reşit’in MS 800 yılında I. Charles’a fil gönderdiği bilinmektedir. Modern dönemde ise Avustralya’nın ornitorenk, Libya lideri Kaddafi’nin Slovenya’ya deve hediye etmesi gibi vakalar, hayvanların diplomatik hediyeleşme içindeki yerini göstermektedir. ^【2】 

Osmanlı elçilerinin Yavuz Sultan Selim döneminde Afrika’dan getirilen aslan ve gergedanları Ming Hanedanlığı’na hediye etmesi, Çin açısından da hayvan diplomasisinin alıcı tarafta yaşanmış bir örneğidir. Bu hediyelerin bakım maliyetleri ve beslenme zorlukları nedeniyle Çinli görevliler tarafından tartışma konusu edildiği; hayvan diplomasisinin tarihsel bağlamda yalnızca iyi niyet göstergesi değil, aynı zamanda ekonomik ve lojistik yükler doğuran bir uygulama alanı olduğu ifade edilmektedir. ^【3】 Panda diplomasisi, bu uzun tarihsel çizgi içinde, belirli bir ülkeye özgü bir tür üzerinden sürdürülen ve kurumsal çerçeveye oturtulmuş bir örnek olarak yer almaktadır.

Tang Dönemi ve Erken Panda Örnekleri

Panda diplomasisinin erken örnekleri, kaynaklarda Tang Hanedanı (618–907) dönemine kadar götürülmektedir. Bu dönemde Çin sarayından Japonya’ya pandaların gönderildiği, bu gönderilerin iki ülke arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi için sembolik bir hediye niteliği taşıdığı ifade edilmektedir. ^【4】  Bu kayıtlar, pandaların Çin dış ilişkilerinde dostluk ve iyi niyet göstergesi olarak kullanılmasının tarihsel kökenlerine işaret etmektedir. Ancak sistematik ve sürekli bir panda diplomasisi uygulamasının, Çin Halk Cumhuriyeti’nin ilanından sonra belirginleştiği anlaşılmaktadır.

Çin Halk Cumhuriyeti Dönemi

Modern panda diplomasisi, Çin Halk Cumhuriyeti’nin 1949’da kurulmasını izleyen dönemde somut biçimde ortaya çıkmıştır. 1950’li yıllarda Çin, dev pandaları öncelikle ideolojik ve siyasi bakımdan yakın kabul ettiği ülkelere armağan etmiştir. 1957 yılında Sovyetler Birliği’ne gönderilen Ping Ping adlı panda, bu dönemin başlangıç örneklerinden biri olarak zikredilmektedir. Bunu takip eden yıllarda Sovyetler Birliği’ne ve Kuzey Kore’ye başka pandaların gönderildiği belirtilmektedir.

1972 yılında ABD ile Çin arasındaki ilişkilerin normalleşme sürecinde, ABD Başkanı’nın Çin ziyareti sonrasında iki pandanın Washington’daki ulusal hayvanat bahçesine hediye edildiği kaydedilmektedir. Hsing-Hsing ve Ling-Ling adlı bu pandaların, uzun yıllar boyunca hayvanat bahçesinde kaldığı, yaşam süreçleri ve sağlık durumlarının kamuoyunda yakından izlendiği ifade edilmektedir. Aynı dönemde Japonya’ya ve bazı Avrupa ülkelerine pandaların hediye edilmesi, pandaların dostluk ve iyi niyet göstergesi olarak dış politikada yer aldığını göstermektedir. Bu yıllarda pandalar, gönderildikleri ülkeye kesin biçimde devredilen armağanlar niteliğindedir.

^{Diplomat Panda (Anadolu Ajansı)}

Uygulama Modelleri

Hediye

1950’li yıllardan 1980’li yılların başına kadar süren dönemde pandalar, resmî ziyaretler veya ilişkilerdeki dönüm noktaları vesilesiyle karşılıksız armağan olarak gönderilmiştir. Bu dönemde gönderilen pandaların ev sahibi ülkenin mülkiyetine geçtiği bilinmektedir. 1957–1982 arasındaki yaklaşık çeyrek asırlık süreçte dokuz ülkeye toplam 23 pandanın hediye edildiği, bu pandaların hiçbirinin Çin’e geri dönmediği bilgisi verilmektedir. ^【5】 Hediye edilen pandaların yeni yaşam alanlarına uyumu, hastalıklar ve yaşam süreleri gibi konularda zorluklar yaşandığı, türün korunmasına ilişkin kaygıların artmasıyla birlikte bu modelin tartışmaya açıldığı bilinmektedir.

1972–1982 arasındaki on yıllık dönem incelendiğinde Çin'in ABD, Birleşik Krallık, Batı Almanya, Fransa, Japonya, İspanya ve Meksika olmak üzere yedi ülkeye toplam 16 panda gönderdiği, Japonya’da dört panda bulunurken diğer ülkelerin birer panda çifti ile temsil edildiği belirtilmektedir. ^【6】 

Kısa Süreli Kiralama

1980’li yıllarda, pandaların neslinin tehlike altında olması ve hayvan refahına yönelik uluslararası duyarlılıkların artması sonucunda, hediye etme modelinden kısa süreli kiralama modeline geçilmiştir. Bu aşamada pandalar, birkaç aylık sürelerle sergilenmek üzere yurt dışındaki hayvanat bahçelerine gönderilmiş, ev sahibi kurumlar bu programlar için belirli tutarlarda ödeme yapmıştır. Bu tür sergilerde pandalar, yoğun ziyaretçi ilgisinin odağı olmuş; kısa süreli gösteriler ve etkinliklerde yer almıştır. Kısa süreli kiralama döneminde pandaların sık seyahat etmesi, farklı iklim ve çevrelere kısa sürede uyum sağlamalarının beklenmesi ve yoğun programlar içinde bulunmaları, hayvan refahı ve türün korunması açısından eleştirilere konu olmuştur. Bu eleştiriler daha uzun vadeli, bilimsel ve korumaya dayalı bir modelin geliştirilmesi yönünde temel oluşturmuştur.

Bu süreçte, pandaların 1984 yılında koruma altındaki hayvanlar listesine dâhil edilmesiyle kiralama faaliyetlerinin yasal zeminle uyumlu hâle getirilmesi gündeme gelmiş; bazı düzenlemelerde panda başına aylık 50 bin dolar tutarında ödeme yapılması ve bu gelirin bir bölümünün panda koruma programlarına ayrılması gerektiği ifade edilmiştir. ^【7】 

Ortak Bakım ve Uzun Vadeli Kiralama

1990’lı yıllardan itibaren panda diplomasisi, uzun vadeli ve araştırma temelli ortak bakım anlaşmaları çerçevesinde yürütülmeye başlanmıştır.

Bu modelde:

• Pandalar çoğunlukla çift hâlinde gönderilmektedir.
• Süre genellikle 10 yıl olarak belirlenmektedir.
• Ev sahibi kurumlar, pandalar için yılda yaklaşık 1 milyon ABD doları düzeyinde kira bedeli ödemektedir.^【8】 

Ortak bakım anlaşmalarında, pandaların barınacağı alanların iklimlendirme, güvenlik, beslenme ve sağlık koşulları ayrıntılı biçimde düzenlenmekte; ortak bilimsel araştırma, üreme programları ve eğitim faaliyetleri sözleşmenin bir parçası hâline getirilmektedir. Bu anlaşmalarda, yurt dışında doğan yavruların belirli bir yaşa (çoğunlukla 2–4 yaş aralığı) geldiklerinde Çin’e geri gönderilmesi şartı yer almaktadır. Böylece panda popülasyonunun genetik yönetimi ve soy takibi, merkezî biçimde planlanmakta, türün korunmasına yönelik stratejilerle ilişkilendirilmektedir.

2008 yılında Çin’de meydana gelen büyük depremin panda yaşam alanlarının yaklaşık yüzde 67’sini tahrip olmuş, bu tarihten sonra pandalar 2010’lu yıllar boyunca 11 ülkeye ve 2014 sonrasında 18 farklı hayvanat bahçesine gönderilmiştir. ^【9】 

Coğrafi Yayılım

Amerika Birleşik Devletleri

Panda diplomasisinin modern örnekleri arasında ABD, sık atıf yapılan ülkelerden biridir. 1972’de hediye edilen ilk panda çifti ile başlayan süreç, 2000’li yıllarda imzalanan ortak bakım anlaşmalarıyla devam etmiştir. Bu kapsamda, Washington’daki ulusal hayvanat bahçesinde uzun süreli bir panda programının yürütüldüğü ve bu programda doğan yavruların anlaşma koşulları gereği belirli bir yaşa ulaştıklarında Çin’e gönderildiği belirtilmektedir.

^{ABD First Lady'si Pat Nixon'ın Panda Ziyareti (US National Archives)}

Belirli bir tarihte sözleşmelerin sona ermesiyle Washington’daki pandalar geri dönmüş, bir süre için ABD’de yalnızca Atlanta’daki pandalar kalmıştır. Daha sonra San Diego ve Washington için yeni anlaşmalar yapılmış; San Diego’ya gönderilen Yun Chuan ve Xin Bao adlı pandalar, ABD’ye yaklaşık yirmi yıl aradan sonra gelen yeni panda çifti olarak kaydedilmiştir.^【10】 

Yun Chuan’ın, daha önce San Diego’da doğup Çin’e gönderilen bir pandanın soyundan geldiği ifade edilmekte; bu durum, panda diplomasisi kapsamında farklı kuşaklar arasında biyolojik bir süreklilik bulunduğunu göstermektedir. Washington için planlanan yeni panda çifti ise önceki araştırma ve üreme çalışmalarının devamı niteliğinde bir düzenleme olarak anlaşmalarda yer almaktadır.

Asya-Pasifik Örnekleri

Asya-Pasifik bölgesinde Japonya, Malezya, Endonezya ve Avustralya gibi ülkeler, panda diplomasisi kapsamında örnekler arasında sayılmaktadır. Japonya’ya gönderilen pandalar, büyük şehirlerdeki hayvanat bahçelerinde uzun süre sergilenmiş, ziyaretçi sayılarında artışa yol açmıştır. Malezya’ya gönderilen pandalar, iki ülke arasındaki diplomatik ilişkilerin belirli bir dönüm noktasına denk gelmiş; iki ülke arasında yaşanan bir uçak kazasının ardından ortaya çıkan gerilim sırasında pandaların sevkiyatı ertelenmiş, sevkiyat daha sonra gerçekleştirilmiştir. Endonezya’ya gönderilen panda çifti için dağlık bölgede, serin iklim koşullarına sahip geniş bir alan düzenlenmiş; pandalar için klimalı barınaklar, özel beslenme ve veterinerlik hizmetleri oluşturulmuştur. İlgili tesise milyonlarca dolar tutarında yatırım yapıldığı, anlaşma kapsamında pandaların 10 yıl süreyle ülkede kalmasının planlandığı belirtilmektedir. ^【11】 

Güneydoğu Asya’da Tayland, panda diplomasisi programına dâhil edilen ilk ülkeler arasında sayılmakta; pandaların gelişiyle eş zamanlı olarak ortak askerî misyonların ve nadir görülen üst düzey ziyaretlerin karşılıklı olarak sıklaştığı, böylece yumuşak güç alanındaki bu uygulamanın güvenlik ve savunma alanlarındaki iş birliğiyle de ilişkilendirildiği ifade edilmektedir. ^【12】 

Avrupa Ülkeleri

Avrupa’da Birleşik Krallık, Almanya, Fransa, İspanya, Danimarka, Belçika, Avusturya ve Hollanda gibi ülkelerde panda diplomasisi kapsamında uzun süreli kiralama ve ortak bakım anlaşmaları yapılmıştır. Belirli bir tarih itibarıyla dünyada Çin dışında 14 ülkede toplam 48 civarında “diplomat panda” bulunduğu; bunların ABD, Japonya, Singapur, Malezya, İspanya, Birleşik Krallık, Fransa, Almanya, Belçika, Avusturya, Kanada, Avustralya, Hollanda ve Tayland arasında dağıldığı ifade edilmektedir. ^【13】 

Avrupa’daki bazı hayvanat bahçelerinde pandaların gelişiyle beraber ziyaretçi sayılarında artış kaydedildiği, pandalar etrafında eğitim programları, sergiler ve kültürel etkinlikler düzenlendiği bilgisi verilmektedir.

Diplomatik İşlevler

Panda diplomasisi, yumuşak güç ve kamu diplomasisi kuramları çerçevesinde ele alınan bir uygulama alanı olarak tanımlanmaktadır.

Bu çerçevede:

• Dev pandanın Çin’in ulusal sembollerinden biri olduğu,
• Sakin davranışları, nadir bir tür olması ve görünümü nedeniyle küresel kamuoyunda geniş bir tanınırlığa sahip bulunduğu,
• Bu özellikler nedeniyle Çin’in barışçıl, doğa korumaya önem veren ve iş birliğine açık bir aktör olarak sunulmasına katkıda bulunduğu ifadelerine yer verilmektedir.

Bazı çalışmalarda, panda kiralama veya ortak bakım anlaşmalarının imzalandığı tarihler ile enerji, maden, tarım ürünleri, serbest ticaret gibi alanlardaki ikili anlaşmaların zamanlaması karşılaştırılmakta; bu eş zamanlılık, güven, sadakat ve karşılıklı olma temelinde ilişkileri anlatmak için kullanılan “guanxi” kavramıyla birlikte değerlendirilmektedir. Bu değerlendirmelere göre, pandaların gönderildiği ülkelerin çoğunun Çin açısından ekonomik ve siyasi açıdan önem taşıyan ortaklar olduğu, pandaların bu ilişkilerin bir unsuru olarak kullanıldığı belirtilmektedir.^【14】 

Ayrıca Pekin yönetiminin panda göndereceği ülkeleri seçerken ikili ticaretin genişleme potansiyelini, Çin kültürüne yönelik sempati düzeyini ve diğer kamu diplomasisi araçlarının görece zayıf olduğu ülkeleri dikkate aldığı; bu ölçütleri karşılayan devletlere pandalar üzerinden iyi niyet ve uzun vadeli iş birliği mesajı iletilmesinin hedeflendiği aktarılmaktadır. ^【15】 

Ekonomik Boyut

Panda diplomasisinin ekonomik boyutu hem gönderici hem de ev sahibi ülkeler açısından iki yönlü bir yapı göstermektedir. Gönderici ülke açısından:

• Pandaların kiralanması karşılığında, çoğu anlaşmada yıllık yaklaşık 1 milyon ABD doları tutarında bedel öngörüldüğü,
• Bu bedelin, panda koruma programları ve üreme merkezlerinin finansmanında kullanılmasının amaçlandığı ifade edilmektedir.

Ev sahibi ülkeler ve hayvanat bahçeleri açısından:

• Pandaların, bulundukları kurumların ziyaretçi sayısında artışa neden olduğu,
• Bilet gelirleri, hediyelik eşya satışları, bağış ve sponsorluklar üzerinden ekonomik katkı sağladığı,
• Pandalar için özel barınaklar, iklimlendirme sistemleri, tıbbi altyapı ve bakım ekipleri için önemli yatırımlar yapıldığı bilgileri yer almaktadır.

Pandaların getirildiği hayvanat bahçelerinde, bu hayvanlar kısa sürede yoğun ilgi odağı olmuş; ziyaretçi sayısında ve kamuoyundaki popülerliklerinde belirgin bir artış gözlenmiştir.   Bu veriler, pandaların doğrudan kira bedellerinin yanı sıra turizm ve yerel ekonomi üzerinde dolaylı etkileri olduğunu göstermektedir. Örneğin Kanada’ya gönderilen pandalar sonrasında, basın haberlerinde Çin–Kanada arasında petrol kumu ticaretine ilişkin büyük ölçekli anlaşmaların gündeme geldiği; Edinburgh Hayvanat Bahçesi’ne 2011 yılında gönderilen pandalar için yıllık kayda değer kira bedelleri ödenirken, aynı dönemde İskoçya’nın Çin’e ihracat hacminin 2013 yılı itibarıyla yaklaşık 800 milyon dolar seviyesine ulaştığının aktarıldığı belirtilmektedir. ^【16】 Ev sahibi kurumların araştırma ve koruma faaliyetleri için ödediği tutarların Çin’de tam olarak hangi kalemlere harcandığına dair şeffaflık sorunu bulunduğu; söz konusu gelirlerin ayrıntılı biçimde kamuoyuna açıklanmadığı yönünde eleştiriler de mevcuttur. ^【17】 

Koruma ve Üreme Programları

Panda diplomasisinin güncel biçiminde koruma, üreme ve bilimsel araştırma boyutu temel unsurlar arasında yer almaktadır. Ortak bakım anlaşmalarında:

• Pandaların barınacağı alanların, doğal yaşam alanlarına benzer iklim ve bitki örtüsü özellikleri göstermesi için düzenlemeler yapılmakta,
• Beslenme, hareket, davranış takibi ve tıbbi kontroller için detaylı protokoller uygulanmakta,
• Kan tahlilleri, ultrason, bilgisayarlı tomografi gibi tıbbi incelemeler yoluyla pandaların sağlık durumları düzenli olarak izlenmektedir.

Üreme programları kapsamında, çiftleşme dönemleri, gebelik süreci, doğum ve yavru bakımına ilişkin veriler kaydedilmekte; bu veriler hem esaret altındaki hem de doğal ortamlarındaki panda popülasyonlarının yönetimine yönelik bilgi üretiminde kullanılmaktadır. Çeşitli kurumlar arasında yürütülen ortak araştırma projeleriyle pandaların davranışları, beslenme alışkanlıkları, hastalık profilleri ve iklim değişikliğine duyarlılıkları üzerine çalışmalar yapılmakta; bu çalışmaların sonuçları, türün korunması için oluşturulan uluslararası stratejilere dâhil edilmektedir.

Siyasal Bağlam

Panda diplomasisi uygulamalarında, pandaların gönderilmesi kadar geri çağrılması veya tekliflerin reddedilmesi de siyasal bağlamda önem taşımaktadır. Bazı örneklerde kiralama sözleşmelerinin süresi dolduğunda uzatılmaması, pandaların ülkelerine geri gönderilmesi, daha önce planlanan sevkiyatların ertelenmesi veya iptal edilmesi, iki ülke arasındaki siyasi ve diplomatik ilişkilerin seyrine paralel biçimde gerçekleşmiştir. Bu tür gelişmeler, pandaların yalnızca dostluk göstergesi değil, aynı zamanda ilişkilerdeki gerilim ve soğuma dönemlerinin de sembolik göstergeleri olarak kullanılabildiğini ortaya koymaktadır. Örneğin Çin’in, Dalai Lama’nın 2013 yılındaki Avusturya ziyaretinden duyduğu rahatsızlık üzerine, Viyana’daki dünyanın en eski hayvanat bahçesinde bulunan pandaları geri çağırma ihtimalini gündeme getirdiği; bu tür çıkışların pandaların siyasi baskı unsuru olarak kullanılabildiğini gösterdiği aktarılmaktadır. ^【18】 

Ayrıca pandaların ilk teklif edildiği tarihte reddedildiği örnekler de bulunmaktadır. Bir örnekte, pandalara verilen Tuan Tuan ve Yuan Yuan isimlerinin birlik ve yeniden birleşme anlamlarına gelmesi, teklifin başlangıçta reddedilmesiyle ilişkilendirilmiş; ilerleyen yıllarda siyasi koşullar değiştikten sonra aynı pandaların kabul edildiği kaydedilmiştir.^【19】 Bu durum, panda diplomasisinin iç politika ve kimlik tartışmalarıyla da bağlantılı olarak değerlendirilebildiğini göstermektedir. Alman basınında, Tayvan’a gönderilen Tuan Tuan ve Yuan Yuan isimli pandaların adlandırılmasının “birlik” ve “yeniden birleşme” çağrışımları nedeniyle başlangıçta bir tür siyasi mesaj olarak algılandığı; buna karşılık Almanya’ya 1980 yılında gönderilen Tjen Tjen (“tatlım”) ve Bao Bao (“hazine”) isimli pandaların, en azından isimleri bakımından daha nötr ve zararsız bir tercih olarak görüldüğü ifade edilmektedir. İsim seçiminin, yumuşak güç uygulamalarında kamuoyunda oluşturulan algıyı doğrudan etkileyen unsurlardan biri olduğu vurgulanmaktadır.^【20】 

Güncel Gelişmeler

Son yıllarda bazı ülkelerde pandaların geri dönmesi ve bir süre için o ülkede panda bulunmaması, panda diplomasisinin seyrine ilişkin tartışmalara konu olmuştur. Buna karşılık, başka ülkelerle yeni kiralama ve ortak bakım anlaşmalarının yapılması, uygulamanın devam ettiğini göstermektedir. ABD’ye yaklaşık yirmi yıl aradan sonra yeni panda çiftlerinin gönderilmesinin kararlaştırılması, Avustralya ile ilişkilerin iyileşme sürecinde panda tekliflerinin gündeme gelmesi ve farklı kıtalarda uzun vadeli anlaşmaların sürdürülmesi, panda diplomasisinin 21. yüzyılda da kullanıldığını ortaya koymaktadır.

Ayrıca panda diplomasisinin dijital boyutu da güncel çalışmalarda öne çıkarılmaktadır. Çin tarafından yönetilen bazı sosyal medya hesaplarında pandalarla ilgili fotoğraf ve videoların düzenli olarak paylaşıldığı; bu paylaşımların 185’ten fazla ülkeden beğeni, yorum ve yeniden paylaşım aldığı; özellikle genç kullanıcılar arasında pandalar aracılığıyla Çin’e yönelik olumlu duyguların ve yumuşak güç imajının güçlendiği ifade edilmektedir. Çalışmalarda, panda temalı içeriklerin sosyal medya platformlarında yerel ekonomi, turizm ve kültürel unsurlarla birlikte tanıtıldığı; böylece panda diplomasisinin sürdürülebilirliği ve görünürlüğünün dijital diplomasi araçlarıyla desteklendiği vurgulanmaktadır.^【21】