Prag Astronomik Saati (Orloj), Çek Cumhuriyeti’nin başkenti Prag’da bulunan ve ortaçağ mühendisliğinin en nadide eserleri arasında sayılan, astronomik bir saat düzenidir. Zaman kavramını sadece saat ve dakika biçiminde göstermeyen; Güneş, Ay ve gök cisimlerinin konumlarını da yansıtan çok işlevli bir alettir. İlk bakışta karmaşık görünen kadran sistemi, gök kubbeyi ve takım yıldızlarının dizilimlerini resmetmeyi amaçlar. Saatin ön yüzünde yer alan mekanik düzenek, dönemin gök bilimine dair geniş kapsamlı bilgiler sunar. Old Town Meydanı’nda (Staroměstské náměstí) yer alan bu saat, tarihi yapısı ve sanatsal süslemeleriyle kentin en önemli turistik simgelerinden biri olarak kabul edilir.
Prag Astronomik Saati (Fotoğraf: Wolfgang Weiser, unsplash.com)
Tarih
Bu saatin yapımı 15. yüzyılın ilk yarısına, yani Orta Çağ sonlarına kadar uzanır. Yaygın kanıya göre ilk tasarım ve imalat aşamasında, saat ustası Mikuláš z Kadaně’nin (Nikolas of Kadaň) ve gökbilimci Jan Šindel’in katkıları olduğu düşünülür. 15. yüzyılın sonlarına doğru, saatin kadranına Zodyak burçları ve günün farklı saat dilimlerini yansıtan halkalar eklenmiştir. Aynı dönemde animasyonlu figürler ve heykeller yerleştirilerek saat sadece astronomik bir araç olmaktan çıkarılmış, sanatsal öğelerle de donatılmıştır. 16. ve 17. yüzyıllar boyunca bakım ve onarım faaliyetleri yoğun bir biçimde devam etmiş, saat ustaları mekanizma üzerinde yenilemeler yapmıştır. Özellikle 1865 ve 1866 yıllarında gerçekleştirilen restorasyon çalışmaları, saatin bugünkü görünümünü büyük ölçüde şekillendirmiştir.
II. Dünya Savaşı sırasında meydana gelen büyük hasarlar, saatin parçalarını ve özellikle tahta figürlerini ciddi biçimde zedelemiştir. Savaştan sonra başlatılan kapsamlı restorasyonlar sonucunda, saat orijinal işlevselliğine kavuşturulmuş ve kültürel değeri korunmuştur. 【1】 20. yüzyılın sonları ve 21. yüzyılın başlarında geliştirilen teknik olanaklar sayesinde, hem mekanizma hem de dış süslemeler yeniden elden geçirilmiş; tarihi dokunun korunması öncelikli tutularak modern bakım yöntemleri uygulanmıştır.
Çalışma Sistemi
Prag Astronomik Saati, üç ana bölümden oluşan karmaşık bir düzeneğe sahiptir:
Astronomik Kadran (Ana Gösterge)
Güneş’in, Ay’ın ve Zodyak sembollerinin bulunduğu bu kadran, klasik zaman göstergesinin yanı sıra gök cisimlerinin konumlarını da yansıtır. Dış halkada, güneşin doğuş ve batış saatleri farklı renklerle gösterilirken, ortadaki döner disk günün saatini belirtir.
Saat Mekanizması
Mekanizma, dişli çarklar ve ağırlık sistemlerine dayanan geleneksel bir düzenektir. Saat zembereği, belirlenmiş aralıklarla kurulduğunda, ağırlıkların ve çarkların hareketi sayesinde kolları döndürerek kadrandaki bilgileri günceller. Orta Çağ’dan bu yana çeşitli bakımlar ve restorasyon çalışmalarıyla ayakta kalmayı başarmış olan bu yapı, her saat başında kısa bir animasyon sunarak kentin turistlerini ve halkını büyülemeye devam eder.
Animasyon ve Saat Başları
Saat başlarında, iki pencerede “On İki Havariler Geçişi” isimli bir figür hareketi gözlemlenir. Aynı sırada saatin üzerindeki iskelet figürü, elindeki kum saatini sallayarak ölümün kaçınılmazlığına vurgu yapar. Aynalar, keseler gibi semboller, kibir ve açgözlülük gibi Orta Çağ’daki yaygın toplumsal korkuları ve temaları yansıtır.
Prag Astronomik Saati yakın görünümü (Fotoğraf: Falco, pixabay.com)
Saatin Etrafındaki Figürler
Prag Astronomik Saati’nin figürleri, Orta Çağ Avrupası’ndaki inanç ve değerleri simgelemesi açısından önemlidir. Saatin etrafında, her biri farklı temaları ve dönemsel inançları yansıtan dört ana figür yer almaktadır. Bu figürler, her saat başında harekete geçerek dönemin olumsuz karşılanan dört farklı unsurunu sembolize eder.
İlk figür, elindeki aynaya bakıp kendine hayranlık duyan kibirdir. Onun hemen yanında, elinde bir kese altın tutan ve açgözlülük veya tefeciliği temsil eden diğer figür yer alır. Saatin tam karşı tarafında ise, her saat başında küçük bir çan çalan ve yaşamın sonunu hatırlatan bir iskelet (Ölüm) bulunur. En son figür ise, Orta Çağ’da şehvet ve dünyevi zevklerin simgesi olarak betimlenen bir karakterdir. İskelet çanı çaldığında, diğer üç figür kafalarını yanlara doğru sarsarak henüz “gitmeye” hazır olmadıklarını işaret ederler.
Bunun yanı sıra, günün her saatinde Astronomik Saatin üst kısmında yer alan küçük kapılar açılır ve On İki Havarinin heykelleri, özgün nitelikleriyle sırayla görünür. Bu geçit töreninde Küçük Yakup ve Petrus, Andrew ve Matthias, Thaddeus ve Philip, Thomas ve Paul, John ve Simon, Barnabas ve Bartholomew sırasıyla belirir. Kanonik incillerdeki listeyle karşılaştırıldığında, Büyük Yakup ve Matthew yerine Paul ve Barnabas’ın eklenmiş olması, saatte kullanılan dizilimin klasik havari sıralamasından farklılaştığını gösterir.
Prag Astronomik Saati’nin figürleri (Fotoğraf: Xiquinho Silva, flickr.com)
Takvim
Prag Astronomik Saati’nin alt kısmında yer alan takvim bölümü, geleneksel Gregoryen takvimini gösterir. Çember şeklinde tasarlanmış bu takvim diski, yılın aylarını ve günlerini detaylı biçimde gösterir. Ayların yanı sıra ilgili azizlerin veya dini günlerin tarihlerini de belirtir. Zodyak sembollerini kullanarak o dönemdeki burçları işaretler. Takvim diski, Prag’ın geçmişten günümüze kadarki kültürel ve dini takvim geleneklerine ışık tutar. Zodyak sistemi, antik çağlardan beri gökbilimin halk tarafından anlaşılmasında sık kullanılan bir sembol dizgesi olduğundan, saat üzerindeki takvim de astrolojik detaylara vurgu yapar.【2】
Prag Astronomik Saati takvimi (Fotoğraf: PublicDomainPictures, pixabay.com)
