Türkiye'nin Karabük ilinde yer alan Safranbolu evleri, yüzlerce yıllık Türk kent kültürünün günümüze ulaşmış en önemli yapıtaşlarından biridir. Burada 18., 19. ve 20. yüzyıl başlarında inşa edilmiş yaklaşık 2.000 geleneksel Türk evi bulunmaktadır. Bu eserlerin 800'ü yasal koruma altındadır. Şehir, geleneksel Türk mimarisinin ve kent dokusunun bozulmadan günümüze ulaşan ender örneklerinden biri olarak 1994 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi'ne dahil edilmiştir.

^{Safranbolu Evleri}^{(Türkiye Kültür Portalı)}

Tarihî ve Coğrafi Konumun Etkisi

Safranbolu, Karadeniz kıyılarını Batı, Kuzey ve Orta Anadolu'ya bağlayan önemli bir yol üzerinde yer alır ve coğrafi konumu nedeniyle çok eski devirlerden beri yerleşim yeri olmuştur. Geçmişi Paleolitik çağlara kadar uzansa da asıl dönüm noktası Osmanlı İmparatorluğu yönetimine geçtiği 14. yüzyıldan itibaren başlar. Özellikle 18. yüzyılda Asya ve Avrupa arasındaki ticaretin önemli bir merkezi hâline gelmesiyle Safranbolu, ekonomik ve mimari açıdan gelişim göstermiştir. Bu dönemde inşa edilen yapıların çoğu, günümüzdeki Safranbolu'nun tarihî dokusunu oluşturmaktadır.

Yerleşim Düzeni ve Kent Morfolojisi

Safranbolu'daki evler, coğrafi ve işlevsel özelliklerine göre iki ana kesimde gruplanmıştır:

Şehir: Kışlık olarak kullanılan bu kesim, yönetim merkezi olan kale, alışverişin kalbi olan çarşı ve evlerin yoğunlaştığı Akçasu, Gümüş, Musalla, Kalealtı ve Tabakhane semtlerinden oluşur. Şehir kesimi, iklimin olumsuz etkilerine karşı korunmuş, düşük rakımlı iki vadinin içinde yer alır. Burada evler birbirine yakın konumlanmıştır ve sokaklar dardır.

Bağlar: Yazlık olarak kullanılan bu kesim, şehirden birkaç yüz metre daha yüksekte, hava akımlarına açık ve daha geniş araziler üzerindedir.

Safranbolu halkının neredeyse tamamının hem kışlık hem de yazlık evi bulunur. Kışları şehirdeki evlerinde yaşayan yöre halkı, yaz aylarında havaların ısınmasıyla bağlardaki yazlık evlerine göç eder. Ancak çarşıdaki üretim ve ticaret faaliyetleri yaz aylarında da kesintisiz devam eder.

Safranbolu'daki tüm evler, kendilerine göre daha merkezî konumdaki kamu binalarına, dinî yapılara ve anıt eserlere dönüktür. Bu düzenleme, hiçbir evin manzarasının diğer bir yapı tarafından engellenmemesini sağlar. Evlerin yakın plan cepheleri genellikle kapalıyken, uzak plan cepheleri açıktır ve birbirlerini tamamlayacak şekilde konumlandırılmıştır.

Şehrin ortasında bulunan meydana çıkan yollar ve sokaklar tamamen taş kaplıdır. Anıt eserlerin avluları ve meydanlar da aynı şekilde taş döşemelidir. Bu taş kaplama tarzı, rutubeti en aza indirir, sel sularına karşı dayanıklılık sağlar ve ağaç köklerinin yeterli suya ulaşmasına imkân tanır.

^{Safranbolu Evleri}^{(Türkiye Kültür Portalı)}

Safranbolu Evlerinin Mimari Özellikleri ve Yaşam Kültürüyle İlişkisi

Safranbolu evinin boyutunu ve biçimini belirleyen üç temel unsurdan söz edilebilir. Bunlar çok nüfuslu büyük aile yapısı, yağışlı iklim ve ailenin kültürel ve maddi zenginliğidir. Türk aile yapısında erkek çocuk evlendiğinde ayrı bir ev açılmaması, gelinin aynı eve getirilmesi, geniş ailelerin (amcalar, yengeler, halalar ve torunlar dahil) tek bir evde yaşamasını gerektirmiştir. Bu kalabalık yapıya ek olarak, evlerde harem-selamlık ayrımı bulunur. Hayvanların evin zemin katındaki ahırlarda barındırılması ve yağışlı iklimin getirdiği kapalı alan ihtiyacı, insan ve hayvan yiyecekleri ile yakacak odunların evin uygun bölümlerinde muhafaza edilmesi gibi faktörler, Safranbolu evlerinin büyük hacimli olmasına yol açmıştır.

Evlerin yapımında taş, kerpiç, ahşap ve alaturka kiremit gibi doğal malzemeler kullanılmıştır. Bahçeler sokaktan yüksek taş duvarlarla ayrılmıştır. Din ve gelenekler, evin dışarıya kapalılığını gerektirir; bu yüzden ev içi ve bahçeler yüksek duvarlarla çevrili olup, pencerelerde kafesler (muşabaklar) bulunur. Bazı evlerde, kadınlar ve erkekler için ayrı yaşam alanları (harem ve selamlık) mevcuttur. Örneğin, Hacı Memişler Bağ Evi ve Kaymakamlar Evi gibi yapılarda harem ve selamlık girişleri farklı katlardan ve iki ayrı sokaktan sağlanmıştır.

^{Safranbolu Evleri}^{(Türkiye Kültür Portalı)}

Ev İçinin Düzenlenmesi ve Fonksiyonelliği

Evin giriş katında "hayat" adı verilen bir bölüm bulunur. Eğer taş kaplıysa "taşlık" adını alır. Bu bölümde ışık almayı sağlayan "gliste" adı verilen bir açıklık mevcuttur. Zemin katlarda ayrıca ahırlar, büyük kazan ocakları ve ambarlar da yer alır.

Üst katlara ahşap ustalığının örneklerini sergileyen merdivenlerle çıkılır. İkinci kat, diğer katlara göre daha basıktır ve bu katta gerektiğinde yatak odası olarak da kullanılabilen bir mutfak bulunur. Gündelik yaşam genellikle orta katta geçer, zira soğuk kış günlerinde bu katın ısıtılması daha kolaydır.

Üçüncü kat, Safranbolu evlerindeki mimari mükemmeliyetin ulaşıldığı noktadır. Bu katta tavanlar daha yüksektir. Odalara, sekiz kenarlı bir çokgenden oluşan sofanın daha kısa olan dört çapraz kenarından açılan kapılardan girilir. Odaların giriş kapıları köşelerde yer alır ve oda ile doğrudan teması kesen özel ahşap paravana düzeni bulunur. Her oda, bir çekirdek aileyi veya bir aile yakınını barındırabilecek tüm unsurlara sahip, bağımsız bir birim olarak tasarlanmıştır. Bu doğrultuda, her odada ahşap dolapların (yüklük) içerisinde günümüz duş kabinlerini andıran gusülhaneler mevcuttur.

Safranbolu evlerindeki çıkmalar, evin dış görünümünü tekdüzelikten kurtarır. Evlerin pencereleri dar ve uzunca olup özel olarak tasarlanmıştır. Ahşap kanatlı pencerelerde ayrıca "muşabak" denilen kafesler bulunur.

^{Safranbolu Evleri}^{(Türkiye Kültür Portalı)}

Evlerde ısınma ocaklarla sağlanır ve ocaktan alınan közler mangala konularak taşınır. Ahşap evlerde ısının korunması güç olduğundan, temel prensip mekânın değil, insanın ısıtılmasıdır. Soba kullanımı ise daha geç dönemlerde yaygınlaşmıştır.

Aydınlatma aracı olarak başlangıçta gaz yağı lambaları, sonraları ise daha büyük boyutlu ve daha fazla ışık veren lüks lambalar kullanılmıştır. Bazı evlerin içinde serinlik sağlaması ve yangından korunmak amacıyla yapılmış havuzlar da bulunmaktadır.

Günümüzde, tarihî evlerin önemli bir kısmı restore edilerek otel, pansiyon, butik konaklama ve restoran gibi işletmelere dönüştürülmüştür. Bu sayede ziyaretçiler, Osmanlı döneminin atmosferini ve geleneksel Türk yaşam tarzını deneyimleme fırsatı bulmaktadır.