Safranbolu Safranı, Crocus sativus L. türüne ait, tıbbi ve aromatik özellikleriyle bilinen bir bitkidir. Karabük ilinin Safranbolu ilçesinde yetiştirilen bu ürün, tarihsel olarak yaklaşık bin yıllık bir üretim geçmişine sahiptir. Yetiştirildiği coğrafyanın mikroklima özellikleri, ürünün renk, aroma ve koku yoğunluğunu belirleyen temel faktörlerdendir. Safranbolu Safranı, Türkiye’nin tescilli coğrafi işaretlerinden biri olup menşe adı koruması altında üretilmektedir.

Tarihsel Üretim ve Yetiştiricilik Geleneği

Safranbolu Safranı’nın üretimi, tarihsel kaynaklara göre yaklaşık bin yıl öncesine dayanmaktadır. Geçmişte yöredeki 40 kadar köyde bu bitkinin yetiştiriciliği yapılmıştır. Bu uzun üretim geçmişi, bölgenin tarımsal kültüründe safranın önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir.

İklim ve Coğrafi Koşulların Etkisi

Safranbolu ilçesi, Karadeniz iklimi ile İç Anadolu iklimi arasında geçiş özelliği gösteren bir konumda yer alır. Bu nedenle bölgede mikroklima koşulları görülmektedir. Bu iklimsel özellikler, bitkinin çiçeklenme dönemini ve renk, aroma ile koku yoğunluğunu doğrudan etkilemektedir. Mikroklima şartlarının sağladığı bu uygun çevresel faktörler, safranın ayırt edici niteliklerinin korunmasına katkıda bulunur.

Morfolojik Özellikler ve Bitkisel Yapı

Safranbolu Safranı, süsengiller (Iridaceae) familyasına ait çok yıllık soğanlı bir bitkidir. Toprak altındaki kısmı soğan formunda olup üç yıl boyunca filizlenerek yeni bitki oluşumunu sağlar. Soğan elips şeklinde, alt kısmı hafif basık ve kök kısmı çukur yapıdadır; çapı 2-4 cm arasında değişir ve parlak açık kahverengi kabuklarla kaplıdır.

Kök sistemi üç tipten oluşur:

1-) Soğan alt kısmından gelişen emici kökler, nispeten uzun yapıdadır.

2-) Filiz tomurcuklarının altından çıkan kontraktil kökler, kısa ve kalın olup yeni oluşan soğanın su ve besin alımını destekler.

3-) Emici kontraktil kökler, ilk kontraktil köklerin ardından ortaya çıkar ve daha uzun ve incedir.

Yapraklar çimen benzeri formda olup erişkin bir soğanda altı yaprak bulunur; uzunlukları 15-30 cm’ye kadar ulaşır ve Ekim ayından Mayıs ayına kadar toprak üzerinde kalır. Çiçekleri mor renklidir ve altı taç yapraktan oluşur. Çiçekte üç erkek organ ve bir dişi organ bulunur. Dişi organın tepecik kısmı (stigma), üç parçalı ipliksi yapıdadır ve parlak koyu kırmızı renktedir. Bitkinin kullanılan kısmı bu dişi organın tepecik kısmıdır.

Çiçeklenme ve Hasat Süreci

Safranbolu Safranı’nın çiçeklenme dönemi Ekim ayının ikinci ya da üçüncü haftasında başlar ve Kasım ayının ortasına kadar sürer. Erişkin bir bitki ortalama 7-8 çiçek verir ve bitki boyu 20-30 cm’ye kadar ulaşır. Çiçekler sabah erken saatlerde gonca halindeyken elle toplanır. Hasat edilen çiçeklerin erkek organları ayrılır; dişi organlar ise kurutma işlemine tabi tutulur.

^{Safranbolu Safranı (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Kimyasal Özellikler ve Ayırt Edici Nitelikler

Safranbolu Safranı, renk, aroma ve acılık düzeyi bakımından belirgin niteliklere sahiptir. Kuru madde analizlerine göre:

• Rutubet ve uçucu madde içeriği %9,6,
• Kül oranı %4,9,
• Asitte çözünmeyen kül %0,1,
• Soğuk suda çözünen madde %62,0,
• Toplam azot %2,77,
• Ham selüloz %4,0 olarak belirlenmiştir.

Ayrıca pikrokrosin (acılık) kuru maddede en az %70, safranal oranı %20-50, krosin (renk yoğunluğu) ise en az %190’dır. Bu özellikleriyle safranın boyama gücü ağırlığının 100 bin katına ulaşabilmektedir.

Üretim Yöntemi ve Tarımsal Uygulamalar

Safranbolu ilçesi, Karadeniz iklimi ile İç Anadolu iklimi arasında bir geçiş kuşağında yer alır ve bu durum mikroklima koşullarının oluşmasına neden olur. Safran soğanlarının ekileceği arazi, ekimden önce 2-3 kez sürülerek hazırlanır. Haziran ayında sökülen ve dinlendirilen soğanlar, 15-30 Ağustos tarihleri arasında ekilir.

Ekim sırasında soğanlar 10-15 cm derinlikteki çukurlara elle yerleştirilir. Üçüncü yılın sonunda soğanlar topraktan çıkarılarak tekrar ekim yapılır. Organik gübreleme tercih edilir; gerekli durumlarda toprak ve yaprak analizlerine göre kimyasal gübreleme yapılabilir. Yabancı ot yoğunluğuna bağlı olarak yılda 3-5 kez çapalama gerekir.

Zirai Mücadele ve Bakım Uygulamaları

Safran yetiştiriciliğinde fungal hastalıklardan özellikle Rhizoctoria crocorum zararlıdır. Ayrıca toprak altı zararlıları ile köstebek ve sıçanlar soğanlara zarar verebilir. Bu nedenle kimyasal ve mekanik mücadele yöntemleri uygulanır. Çapalama sırasında soğanlara zarar vermemeye dikkat edilir; bakım çalışmaları ürün verimini doğrudan etkiler.

Flamentlerin Kullanımı, Kurutma ve Depolama

Hasat edilen çiçekler doğal şartlarda ışık alan kapalı bir ortamda oda sıcaklığında temiz tülbent üzerine serilerek kurutulur. Kurutulan flamentler kuru cam kavanozlarda muhafaza edilir. Depolama sırasında nemli ve rutubetli ortamlardan kaçınılmalı, doğrudan güneş ışığı almayan yarı gölge alanlar tercih edilmelidir.

Denetim Kriterleri ve Organizasyon Yapısı

Safranbolu Safranı’nın üretimi ve pazarlanması, Safranbolu Esnaf ve Sanatkârlar Odası koordinasyonunda oluşturulan beş kişilik denetim mercii tarafından kontrol edilmektedir. Bu merci, Safranbolu İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü, Safranbolu Ticaret Odası, Safranbolu Ziraat Odası ve Safranbolu Esnaf ve Sanatkârlar Odası temsilcilerinden oluşur. Denetimler yılda bir kez düzenli olarak yapılmakta, gerekli hallerde ve şikâyet üzerine ise ek kontroller gerçekleştirilmektedir.

Denetimde dikkate alınan kriterler; üretimin coğrafi sınırlar içinde olması, ürünün pikrokrosin, safranal ve krosin gibi kimyasal özelliklerinin uygunluğu, kurutma ve saklama koşulları ile menşe adı logosunun ve ibaresinin doğru kullanımıdır. Ayrıca üreticilerin kayıt altına aldığı tartı tutanakları ve düzenlenen belgeler de denetim kapsamındadır.