Geraniaceae (Turnagagasıgiller) familyasına ait Pelargonium cinsi, çoğunlukla çok yıllık otsu ya da yarı odunsu bitkilerden oluşur. Yaklaşık 280–300 türü bulunan bu cins, esas olarak Güney Afrika’nın güneybatısında yoğunlaşmakla birlikte, Avustralya, Namibya ve Orta Doğu gibi bölgelerde de doğal yayılış gösterir. Çeşitli türleri süs bitkisi olarak dünya çapında yaygın biçimde yetiştirilmektedir.

Morfolojik Özellikler

Pelargonium türleri genellikle 20–100 cm arasında boylanır. Gövdeleri etli yapıdadır. Yaprakları loblu veya parçalı, yüzeyi tüylüdür ve bazı türlerde belirgin aromatik kokular taşır. Çiçekler beş taç yapraklı, zigomorfik (asimetrik) ve parlak renklidir. Renk skalası kırmızı, pembe, beyaz, mor ve leylak tonlarını kapsar. Çiçeklenme dönemi genellikle ilkbahar ve yaz aylarına rastlar.

Taksonomi ve Tür Çeşitliliği

Pelargonium cinsi, Geranium cinsinden çiçek yapısı (hipantiyumlu, zigomorfik) ve kromozom düzeyi gibi özelliklerle ayrılır. En bilinen türler arasında şunlar yer alır:

• Pelargonium × hortorum: Bahçe sardunyası olarak bilinir, melez kökenlidir. Geniş renk yelpazesiyle yaygın süs bitkisidir.
• Pelargonium peltatum: Sarkıcı gövde yapısıyla balkon bitkisi olarak kullanılır.
• Pelargonium graveolens: Aromatik yaprakları nedeniyle uçucu yağ üretiminde değerlidir.
• Pelargonium radens ve P. capitatum: Esansiyel yağ üretiminde ikinci derecede öneme sahiptir.
• Pelargonium sidoides: Güney Afrika’ya özgü bu tür, bazı geleneksel kullanımlarıyla tanınmakla birlikte, bronşit ve soğuk algınlığı gibi rahatsızlıklarda etkili olabileceğine dair sınırlı bilimsel kanıtlar bulunmaktadır. EPs 7630 özütü üzerine bazı kontrollü çalışmalar yapılmıştır.

^{Sardunya (Pixabay)}

Türkiye’de Doğal Türler

Türkiye’de doğal yayılış gösteren iki Pelargonium türü mevcuttur:

• P. endlicherianum (Solucanotu): Yaklaşık 60 cm boya ulaşabilir, gösterişli pembe çiçeklidir. Soğuklara dayanıklı, kayalık ve yüksek rakımlı bölgelerde yayılış gösterir. Geleneksel kullanımda solucan düşürücü olarak anılmıştır.
• P. quercetorum (Hakkâri sardunyası): 100 cm’yi aşabilen boyuyla dikkat çeker. Çok sayıda çiçeğe sahiptir ve yüksek rakımlarda yetişir. Doğal yayılışı Hakkâri, Kuzey Irak ve İran’la sınırlıdır.

Ekolojik Uyum

Pelargonium türleri kuraklığa dayanıklı olup, iyi drene edilen toprakları ve güneşli ortamları tercih eder. Aşırı sulama kök çürümesine yol açabilir. Ilıman bölgelerde dış mekânda yetiştirilebilir; don riski olan alanlarda ise iç mekân ya da sera koşulları önerilir.

Kullanım Alanları

Pelargonium türleri peyzaj mimarlığında, bahçe ve balkon süslemesinde yaygın şekilde kullanılır. Özellikle P. graveolens gibi türlerden elde edilen esansiyel yağlar parfümeri ve aromaterapi alanında değerlidir. Türkiye’de doğal türlerin hem süs hem de halk hekimliği kullanımına yönelik potansiyelleri saptanmıştır.

Islah ve Yetiştirme Teknikleri

Sardunyalar tohumla ya da daha yaygın olarak çelikle çoğaltılır. Türkiye’de yerli çeşit geliştirme çalışmaları 2020’li yıllarda başlamış olup, klasik melezleme teknikleriyle P. alchemilloides, P. peltatum, ve P. zonale türleri arasında melez kombinasyonları denenmiştir. Melez tohumların çimlenme oranları %0–100 arasında değişiklik göstermiştir. En başarılı kombinasyon P. alchemilloides × P. zonale (A504 × Z6) olmuştur; bu çaprazlamadan meyve başına ortalama 3,67 tohum elde edilmiştir.