Şarkışla kilimi, Sivas ilinin Şarkışla ilçesinde üretilen, el tezgâhlarında yün iplik kullanılarak dokunan tescilli bir el sanatları ürünüdür. Genellikle dikdörtgen veya eşkenar dörtgen biçiminde hazırlanan bu kilimlerde, simetrik olarak yerleştirilmiş geometrik desenler yoğunluktadır. Geleneksel üretim metotları ve zengin motif dağarcığı ile yöreye özgü bir folklor ürünü olarak öne çıkmaktadır.
Ürün Özellikleri
Şarkışla kiliminin temel malzemesi, çözgü ve atkıda kullanılan ince yün ipliktir. Kilimin yüzeyinde, bitkisel ve hayvansal sembolleri içeren dikdörtgen veya eşkenar dörtgen motifler yer alır. Bu motifler iç içe geçirilerek simetrik bir düzen içinde birleştirilir. Genellikle al (kırmızı), mavi, yeşil, kara (siyah) ve turuncu renkler hakimdir. Desenlerin bir zemin üzerine ve 1/4 simetri esasına göre dokunması tercih edilir.
Kilimde kullanılan geleneksel motiflerden bazıları ve anlamları şunlardır:
Motif | Anlamı |
Altıgen | Kilimleri bölmek, küçük desenleri toplamak, çevrelemek ve ana simetrinin oluşmasına katkıda bulunmak amacıyla kullanılır. Çoğunlukla kurtağzı motifiyle birleşik dokunur. |
Akrep | Dış tehlikelerden korunma amacı taşıyan motiflerdendir. |
Çengel | Kilimin kenarlarında çerçeve, aralarda ise sınır, ayraç veya çizgi şeklinde diğer motiflerle birlikte kullanılır. |
Eli Belinde | Dişilik, analık, doğurganlık, uğur, bereket, kısmet, mutluluk ve neşeyi sembolize eder. |
Göz | Nazardan korunma amaçlı olup, özellikle koçboynuzu, eli belinde ve bereket motiflerinin çevresinde veya içinde dokunur. |
Koç Boynuzu / Koç Başı | Doğurganlık, verimlilik, kahramanlık ve gücü simgeler; dokuyanın mutluluğunu ve şükranını ifade eder. |
Kurtağzı / Kurt İzi | İyimserliğin ve korunmanın simgesi olup, ışığı ve güneşi sembolize eder. Altıgen ile birlikte sıkça kullanılır. |
Pıtırak / Pıtrak | Kötü gözü uzaklaştırdığına inanılan dikenli bir bitkidir ve nazarlık motifi olarak dokunur. |
Muska / Nazarlık | Nazardan korunmak amacıyla yorumlanarak dokunur. |
Su Yolu / Sığır Sidiği | Yeniden doğuşu, bedensel ve ruhsal yenilenmeyi, yaşamın sürekliliğini, bereket, soyluluk, bilgelik, saflık ve erdemi simgeler. |
Üretim Metodu
Şarkışla kilimi, düz ve cicim olmak üzere iki farklı teknikle dokunur. Üretim süreci sadece kirkit kullanılarak, ahşap veya metal tezgâhlarda tamamen el ile gerçekleştirilir. Üretim aşamaları şunları içerir:
- Çözgü Hazırlama: Çözgü ipinin kusursuz gerginlikte tezgâha sarılması için iki kişinin birlikte çalışması gerekir. Çözgü ipi, alt ve üst mazılara dolanarak istenen kilim genişliğine ulaşılıncaya kadar sarılır. Çözgü ve atkı ipliği olarak yün ip kullanılır. Yünden hazırlanan çözgü ipi, kilimin sıkılığına etki eden 1 mm aralıklarla tezgâha sarılır.
- Gücüleme: Çözgü ipleri arasından kalın bir iple gücü ağacına sarılarak bağlanır. Ardından, çözgü ipleri bir önde bir arkada olacak şekilde açılarak varan gelen araya yerleştirilir. Çözgü ipi, ağaç tezgâhlarda kama ile, metal tezgâhlarda ise gergi vidası ile gerginleştirilir.
- Dokumaya Başlama: Dokuma, 5-10 defa (kilimin büyüklüğüne göre değişir) çözgü ipleri arasından beyaz bir ip geçirilerek zincir oluşturma işlemi olan ağızlık açma ile başlar. Bu aşamada kirkit kullanılmaz.
- Dokuma: Kök boya ile boyanmış ince eğrilmiş dokuma ipleri, varan gelen yardımıyla çözgü ipleri arasından geçirilir ve kirkit ile sağlamlaştırılır. Dokuma ipleri yalnızca kilimin başlarında bitirilirken, ara motiflerde tek parça ip kullanılır ve 10-12 cm uzunluğunda ağaç mekikten yararlanılır.
- Bitirme: Dokunan alan arttıkça çözgü gevşetilir ve geriye döndürülür. İstenen büyüklüğe ulaşıldığında, başlangıçta olduğu gibi zincir çekilerek kilim tamamlanır. Kilim tezgâhtan çözgü ipi kesilerek çıkarılır. Kalan 10-12 cm uzunluğundaki çözgü ipleri saç örgüsü veya püskül yapılarak bağlanır.
Coğrafi Sınır
Şarkışla kiliminin coğrafi sınırı Sivas ili Şarkışla ilçesi olarak belirlenmiştir. Bu yöre adı ile ünlenmiş folklor ürününün desen zenginliği ve dokuma tekniği ustalık gerektirdiğinden, ürünün tüm üretim aşamalarının bu coğrafi sınır içinde gerçekleşmesi gerekmektedir.
Denetim
Ürünün coğrafi işaret kullanımının denetimi, Şarkışla Kaymakamlığı koordinatörlüğünde oluşturulan denetim mercii tarafından gerçekleştirilir. Denetim mercii, Şarkışla İlçe Halk Eğitim Merkezi'nde görevli birer el sanatları öğretmeni ile kilim usta öğreticisinden oluşur. Denetimler, yılda bir defa düzenli olarak ve şikayet üzerine veya gerekli görülen hallerde yapılabilir. Denetim mercii, denetim sırasında uzman gerçek veya tüzel kişilerden faydalanabilir veya hizmet satın alabilir.
Denetim sırasında esas alınan kriterler şunlardır:
- Yün ip kullanımı.
- Kök boya kullanımı.
- Al, mavi, yeşil, kara ve turuncu renklerden en az iki rengin varlığı.
- Üretim metodu bölümünde belirtilen desenlerden en az beş desenin kullanılması.
- Kilimde veya desende 1/2 veya 1/4 simetrinin bulunması.
- Kilimin sağ alt köşesinde “Şarkışla Kilimi” ibareli coğrafi işaretin yazılı olması.
