Seryum, lantanit serisinin ilk ve en bol bulunan üyesi olan, atom numarası 58, gümüşi-gri renkte bir metaldir. 1803 yılında keşfedilmiş olup adını cüce gezegen Ceres'ten alır. Çakmak taşlarından yüksek teknoloji ürünü katalizörlere ve parlatıcılara kadar çok geniş bir kullanım alanına sahiptir.

Sınıflandırma ve Temel Özellikler

Seryum (Ce), periyodik tablonun 6. periyodunda, lantanitler grubunda bulunan bir elementtir. Elektron dizilimi [Xe] 4f¹5d¹6s² şeklindedir. Lantanitlere özgü metalik özellikler gösterir; oda sıcaklığında katı halde bulunur. Demir kadar yumuşaktır, dövülebilir ve tel haline getirilebilir. Yoğunluğu yaklaşık 6,77 g/cm³'tür. Oldukça reaktif bir metaldir.

Keşfi

Seryum, 1803 yılında birbirinden bağımsız olarak iki farklı grup tarafından keşfedilmiştir. İsveç'te Jöns Jacob Berzelius ve Wilhelm Hisinger, Bastnäs kasabası yakınlarındaki bir madenden çıkarılan ve o zamanlar "Bastnäs tungsteni" olarak bilinen bir mineralden yeni bir elementin oksidini ("ceria") ayrıştırmışlardır. Neredeyse aynı zamanlarda, Almanya'da Martin Heinrich Klaproth da aynı mineralden bu yeni elementi keşfetmiştir. Elementin saf metalik formu ise ancak 1875 yılında William Francis Hillebrand ve Thomas Norton tarafından seryum klorürün elektrolizi yoluyla elde edilebilmiştir.

^{Seryum (Yapay Zeka İle Üretilmiştir.)}

Etimoloji

Elementin adı, kaşifleri Berzelius ve Hisinger tarafından, o dönemde yeni keşfedilmiş olan ve adını Roma mitolojisindeki tarım tanrıçasından alan cüce gezegen Ceres'e ithafen verilmiştir.

Doğada Bulunuşu

Seryum, lantanitler arasında ve tüm nadir toprak elementleri içinde yerkabuğunda en bol bulunanıdır; bolluğu yaklaşık olarak bakır kadardır. Serbest halde bulunmaz, diğer lantanitlerle birlikte çeşitli minerallerin içinde yer alır. En önemli seryum kaynakları, nadir toprak mineralleri olan monazit ((Ce,La,Th,Nd,Y)PO₄) ve bastnazit ((Ce,La,Y,Ce)CO₃F) kumlarıdır. Bu mineraller, seryum açısından oldukça zengindir. Başlıca üretici ülkeler arasında Çin, ABD, Brezilya, Hindistan, Sri Lanka ve Avustralya yer alır.

Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri

Seryum, parlak, gümüşi-gri renkte bir metaldir. Havayla temas ettiğinde çok çabuk karararak matlaşır ve koyu renkli bir oksit tabakası oluşturur. Soğuk suyla yavaş, sıcak suyla ise hızla reaksiyona girer. Asitlerde kolayca çözünür. Erime noktası 799 °C, kaynama noktası ise 3443 °C'dir. Atom yarıçapı yaklaşık 242 pm, elektronegatiflik değeri ise 1,12'dir. Elektron ilgisi 62,72 kj/mol olarak belirtilmiştir. Toz halindeki seryum, yaklaşık 65-80 °C'de kendiliğinden tutuşabilir ve demir ile sürtüldüğünde kıvılcım çıkarır. Lantanitler arasında +3 oksidasyon durumunun yanı sıra kararlı bir +4 oksidasyon durumu da gösterebilen birkaç elementten biridir (diğeri terbiyum). Bu özellik, seryumun kimyasını oldukça çeşitli kılar.

İzotopları

Seryumun doğada dört kararlı veya çok uzun yarı ömürlü izotopu bulunur: ¹³⁶Ce, ¹³⁸Ce, ¹⁴⁰Ce ve ¹⁴²Ce. ¹⁴⁰Ce, doğal seryumun en bol bulunan izotopudur (yaklaşık %88.45). Önemli izotopu ¹⁴⁰Ce olarak belirtilmiştir. ¹³⁶Ce ve ¹⁴²Ce izotoplarının çok uzun yarı ömürlere sahip radyoaktif izotoplar olduğu bilinmektedir. Bunların yanı sıra birçok yapay radyoaktif izotopu da sentezlenmiştir.

Kullanım Alanları

Seryum, en bol ve en ucuz lantanit olması nedeniyle çok geniş ve çeşitli kullanım alanlarına sahiptir:

• Mishmetal ve Çakmak Taşları: Seryum, demir, magnezyum ve diğer nadir toprak elementlerini içeren ve "mishmetal" olarak bilinen bir alaşımın en önemli bileşenidir (%50'ye kadar). Bu alaşım, sürtüldüğünde kıvılcım çıkarma özelliğinden dolayı çakmak taşlarının yapımında yaygın olarak kullanılır.
• Katalizörler ve Katalitik Konvertörler: Seryum(IV) oksit (CeO₂), otomobil egzoz sistemlerindeki katalitik konvertörlerde, zehirli karbonmonoksit ve azot oksit emisyonlarının daha az zararlı gazlara dönüşümünü teşvik eden önemli bir katalizördür. Ayrıca petrol arıtımında da katalizör olarak kullanılır.
• Cam Parlatma ve Renklendirme: Seryum oksit, optik lensler, aynalar ve diğer cam yüzeyler için en etkili ve en yaygın kullanılan cam parlatma ajanıdır (kimyasal-mekanik düzlemselleştirme). Ayrıca cama renk vermek veya camın rengini gidermek için de kullanılır. Güneş ışığındaki UV radyasyonunu engelleme özelliğinden dolayı özel camlarda kullanılır.
• Kendi Kendini Temizleyen Fırınlar: Seryum(III) oksit, fırın duvarlarında bir kaplama olarak kullanıldığında, pişirme sırasında oluşan yiyecek kalıntılarının oksidasyonunu (yanmasını) katalize ederek fırının temiz kalmasına yardımcı olur.
• Aydınlatma ve Fosforlar: Karbon ark lambalarında stüdyo aydınlatması ve film projeksiyonu için parlak ışık elde etmek amacıyla kullanılır. Düz ekranlı televizyonlarda, düşük enerjili lambalarda ve projektörlerde kullanılan bazı fosforların bileşiminde yer alır.
• Pigmentler: Zehirsiz bir bileşik olan seryum sülfür, kadmiyum bazlı kırmızı pigmentlere alternatif olarak kullanılabilen stabil bir kırmızı pigmenttir.
• Alaşımlar: Alüminyum ve magnezyum gibi metallere eklendiğinde onların yüksek sıcaklık direncini ve dayanıklılığını artırır.
• Yakıt Katkısı: Seryum bileşiklerinin, yakıtın daha verimli yanmasını sağlamak ve dizel yakıtlarda partikül emisyonunu düşürmek için yakıt katkısı olarak kullanılması üzerine araştırmalar yapılmaktadır.

Biyolojik Rolü ve Önlemler

Seryumun bilinen bir biyolojik rolü yoktur. Genellikle düşük ila orta düzeyde toksik olarak kabul edilir. Çözünür seryum tuzlarının yutulması veya solunması durumunda toksik etkiler gösterebilir. Seryum ve bileşikleriyle çalışılırken, özellikle toz formlarıyla, uygun havalandırma, eldiven ve göz koruması gibi standart güvenlik önlemlerine uyulması önemlidir.