Şeyh Hâmid-i Velî (Somuncu Baba) Camii ve Türbesi, Türkiye’nin Malatya iline bağlı Darende ilçesinde, Zaviye Mahallesi’nde, Tohma Çayı kenarında konumlanan bir dini ve kültürel miras alanıdır. Bu alan, Somuncu Baba Külliyesi olarak da anılır ve cami, türbe, hazire, müze, kütüphane, balıklı havuz, taç kapı, ek camiler ve sosyal tesisleri kapsayan çok bölümlü bir yapılar bütünüdür.

Şeyh Hâmid-i Velî (Somuncu Baba)

14.yüzyılda yaşamış olan Şeyh Hâmid-i Velî, halk arasında Somuncu Baba lakabıyla tanınır. Asıl adının Abdullah olduğu, Kayseri doğumlu olduğu kabul edilmektedir. Tasavvufî eğitimini babası Musa Efendi’den almış, Şam’daki Bayezidiyye Dergâhı’nda sürdürmüş, ardından Erdebil Tekkesi’nde Şeyh Hacı Alaeddin Erdebili’ye intisap etmiştir. Bursa’ya yerleşerek, halkla iç içe yaşamış; “Somunlar müminler!” diyerek ekmek dağıttığı için bu lakapla anılmıştır.

Tasavvufî etkisi özellikle Hacı Bayram-ı Veli üzerinde belirgindir. Bayramiyye tarikatının kurucusu olan Hacı Bayram-ı Veli’nin şeyhi olması, onun Anadolu sufiliği üzerindeki etkisinin büyüklüğünü göstermektedir. Somuncu Baba'nın ayrıca Halvetiyye, Celvetiyye ve Melâmiyye gibi tarikatlarla da ilişkili manevi bir öncü olduğu belirtilmiştir.

Vefat tarihi konusunda farklı görüşler bulunmakla birlikte, yaygın kabul 1412 yılı olup, Malatya’nın Darende ilçesinde vefat ederek kendi adını taşıyan cami ve zaviyenin bulunduğu alana defnedilmiştir.

Külliyenin Tarihi ve Mimari Yapısı

Ana Cami ve Türbe

Türbenin inşa tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, caminin minaresi 1686 tarihini taşımaktadır. Ana yapı, taş ve ahşap kullanılarak farklı dönemlerde birçok kez restore edilmiştir. Türbe kısmı kare planlıdır ve üzerinde yedigen kasnaklı bir kubbe bulunmaktadır. Bu mimari yapı, Fatiha Suresi’nin yedi ayetine sembolik bir gönderme taşımaktadır. Kubbenin üstü yedigen piramit çatı ile örtülmüştür.

Türbe içerisinde, Somuncu Baba ve oğlu Halil Taybî Hazretlerinin kabirleri yer almaktadır. Kabirler taş mimarili olup, üzerlerinde Cumhuriyet dönemi ahşap işçiliğiyle hazırlanmış ceviz sandukalar bulunmaktadır. Caminin güney yönünde bugün kütüphane olarak kullanılan dikdörtgen planlı bir oda vardır. Bodrum katında ise Somuncu Baba ve Hulusi Efendi Müzesi yer almaktadır

Hazire (Mezarlık Alanı)

Caminin kıble yönünde konumlanan hazire, tarikat büyükleri ve Somuncu Baba’nın soyundan gelen şeyhlerin kabirlerini barındırmaktadır. Son defin, 1990 yılında vefat eden Osman Hulûsi Efendi’ye aittir. Hazirede toplam 22 adet mezar yer almaktadır. Mezar taşlarının çoğu celî sülüs ve celî ta’lîk hatlarıyla Arapça ve Osmanlı Türkçesiyle yazılmıştır. Başlıklarda sarık, fes, yuvarlak ve oval formlar kullanılmış; unvanlar arasında “hafız”, “müderris”, “imam-hatip”, “seyyid” gibi tanımlar yer almıştır. Mezar taşlarının üst başlıklarında Allah’ın sıfatlarıyla başlayan ifadeler, ardından mersiyeler ve kimlik bilgileri yer alır. Ayakucu taşları genellikle üçgen veya kemer formludur.

^{Somuncu Baba Türbesi (Türkiye Kültür Portalı)}

Ek Yapılar

Ek Cami (2002)

13×13 metre kare planla tasarlanmıştır. Mimari detaylar, Selçuklu-Osmanlı çizgisini korur. Çatısında Güney Afrika’dan getirilen “sapella” ağacından ters tavan işçiliği kullanılmıştır. Duvarlarda Osmanlı padişahlarının Somuncu Baba evlatlarına gönderdiği fermanlara yer verilmiştir.

Yeni Cami (2009–2013)

25×25 metre ölçülerindedir. Ahşap tavanı Selçuklu ve Osmanlı sanat motiflerini taşır. Tavan merkezinden dışa doğru açılarak büyüyen 5 adet 8 köşeli yıldız motifiyle 40 yıldız köşesi oluşturulmuştur. Bu düzenleme, İslam’daki “40” rakamının manevî anlamına göndermede bulunur. Minber, mihrap ve kürsü, tek blok ahşapta el işçiliğiyle çözümlenmiştir.

Külliyenin Diğer Bileşenleri

• Balıklı Havuz: Türbenin önünde yer alan havuz, Somuncu Baba’ya atfedilen ve kayadan çıkan doğal suyla beslenmektedir. Balıklar, Tohma Kanyonu’ndan gelen doğal sistemle havuza ulaşır.
• Kütüphane: 2000 yılında kurulmuş olup, klasik eserlerden oluşan arşiv niteliğindeki koleksiyona sahiptir.
• Müze: 2005 yılında açılmıştır. Darende kültürünü, Osman Hulusi Efendi’nin hizmetlerini ve Somuncu Baba’ya ait unsurları içerir.
• Taç Kapı ve Avlu: Avlu zemininde Bursa Kemalpaşa mermeri kullanılmıştır. Kapının üst kısmında “Es-Seyyid Es-Şeyh Hamid-i Veli Somuncu Baba Hazretleri Külliyesi” yazısı yer alır. Avluda iki mihrap bulunmaktadır.
• Hamidiye Çarşısı: Ziyaretçilerin ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla tasarlanmış Osmanlı-Selçuklu mimarili bir yapıdır. Abdesthaneler burada yer alır ve sadaka taşı geleneği bu bölümde sürdürülmektedir.

^{Somuncu Baba Türbesi (Türkiye Kültür Portalı)}

^Sanat ve Hat Özellikleri

Külliyenin iç mekânında yer alan sanatsal öğeler arasında:

• Hattat Hasan Çelebi’nin yazdığı yekpâre mihrabiye ayeti
• Celî sülüs hatlarla yazılmış levhalar
• Cehar-i Yâri Güzin levhaları
• Osmanlı tarzı avizeler
• Oyma ceviz minber ve mihrap gibi zengin hat ve ahşap işçiliği yer alır.