Surp Giragos Ermeni Kilisesi, Diyarbakır’ın Sur ilçesinde, Özdemir Mahallesi’nde, Şeyh Matar Camii yakınlarında yer alan tarihi bir Ermeni kilisesidir. Tapu kayıtlarına göre Ortodoks Ermeniler tarafından kullanılan bu kilise, Ermeni mimari tarihinin önemli eserlerinden biri olarak kabul edilmekte ve Ortadoğu’daki en büyük Ermeni kilisesi unvanını taşımaktadır.
Surp Giragos Ermeni Kilisesi (Diyarbakır Valiliği)
Tarihçe
Kilisenin kesin inşa tarihi bilinmemekle birlikte, kitabelere göre 1515-1518 yılları arasında yapıldığı belirtilmektedir. Adı ilk kez 1610-1615 yılları arasında Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi’nde geçer. Ermeni Patriği Bedros Vartabet tarafından 1722 yılında restore edilen kilise, daha sonra 1729 yılında Ermeni mimarlar Şahin, Saruhan ve Yarem tarafından büyütülerek yeniden inşa edilmiştir. Ancak, 10 Haziran 1881 tarihinde çıkan büyük yangında tamamen harap olmuş, ardından 1883 yılında aynı yerde tekrar inşa edilmiştir. Kilise duvarlarında yer alan 9 adet taş kitabe, bu tarihi bilgileri günümüze ulaştırmıştır.
Yapı, zaman içinde çeşitli amaçlarla kullanılmıştır. I. Dünya Savaşı sırasında Alman subaylar tarafından karargâh olarak, savaş sonrasında ise bez deposu olarak hizmet vermiştir. 1960 yılına kadar askeri depo gibi farklı işlevlerle kullanılan kilise, daha sonra Diyarbakır Ermeni Cemaati tarafından devralınmış ve kısmi onarımlarla asıl ibadet işlevine kavuşmuştur. En son, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından sağlanan kaynakla, Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün kontrolünde restore edilerek 2022 yılında Kültür ve Turizm Bakanı’nın katıldığı bir törenle yeniden açılmıştır. Ayrıca, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi tarafından 2011 yılı sonunda tamamlanan restorasyon çalışmalarıyla da ibadete açılmıştır.
Surp Giragos Ermeni Kilisesi (Diyarbakır Valiliği)
Mimari Özellikler
Surp Giragos Ermeni Kilisesi, heybetli bir mimariye sahiptir ve doğu-batı doğrultusunda uzanır. Yapıya giriş batı yönünden sağlanır. Kilise; narteks, naos, kadınlar mahfili, apsis, müştemilatlar ve günümüzde mevcut olmayan çan kulesinden oluşur. Beş nefli ve beş apsisli olan kilise, apsisin iki yanındaki vaftiz bölümleriyle dikkat çeker. Oldukça büyük bir yapı olan kilisenin sütunları, kemerleri ve apsislerinden beşi günümüze kadar ayakta kalmıştır; ancak toprak olan tavanı çökmüştür.
Kilisenin çan kulesi, tarihinde önemli bir yere sahiptir. İlk soğan başlı çan kulesi yıldırım çarpması sonucu yıkılınca, bir Ermeni taş ustası tarafından 29 metre yüksekliğinde, Gotik tarzda, beş katlı ve daha görkemli bir kule inşa edilmiştir. Bu kuleye, meşhur Zilciyan ailesinin döktüğü çan takılmış ve en üstüne 3 metrelik 24 ayar altın bir haç yerleştirilmiştir. Ancak, 1914 yılında top ateşiyle yıkılan bu çan kulesi, 1916 yılında tamamen yıktırılmıştır.
Surp Giragos Ermeni Kilisesi (Diyarbakır Valiliği)
Günümüzdeki Durum
Günümüzde Surp Giragos Ermeni Kilisesi, Diyarbakır’da ikamet eden ve dünyanın çeşitli bölgelerinden gelen Ermenilerin katılımıyla yılda bir kez ayin düzenlenen bir ibadet mekânı olarak kullanılmaktadır. Zaman içinde üç kez onarım geçiren bu tarihi yapı, Ermeni kültür mirasının önemli bir simgesi olarak varlığını sürdürmektedir.
Surp Giragos Ermeni Kilisesi (Diyarbakır Valiliği)
