Tahtakuruları, Cimicidae familyasına ait, insanlardan ve diğer sıcakkanlı hayvanlardan kan emerek beslenen böceklerdir. İnsan sağlığı açısından önemleri, ısırıklarının neden olduğu kaşıntı ve dermatolojik reaksiyonların yanı sıra, neden olabildikleri psikolojik rahatsızlıklar ve ekonomik kayıplardan kaynaklanmaktadır. İnsanları en sık etkileyen türler Cimex lectularius (yaygın tahtakurusu), Cimex hemipterus (tropikal tahtakurusu) ve Leptocimex boueti'dir. 1990'lardan itibaren dünya genelinde tahtakurusu istilalarında önemli bir artış gözlenmiştir.

Sınıflandırma

Tahtakuruları, Hemiptera takımının Cimicomorpha infra takımında yer alır. Bu infra takımda tıbbi öneme sahip ve tüm evrelerinde kanla beslenen (hematofaj) başlıca familyalar Cimicidae, Reduviidae (özellikle Triatominae alt familyası) ve Polyctenidae'dir. Cimicidae familyası yaklaşık altı alt familya, 24-25 cins ve 100-110'dan fazla tür içerir. Bu türlerin çoğu yarasalarla ilişkilidir. Familyanın biyo-coğrafi dağılımı Yeni Dünya ve Eski Dünya'ya özgü cinslerin yanı sıra her iki bölgede de bulunan bazı cinsleri kapsar.

Cimex cinsi yaklaşık 23 tanımlanmış tür içerir ve bu türler genellikle C. lectularius grubu ve C. hemipterus grubu gibi gruplara ayrılır. İnsanlardan birincil olarak beslenen türler arasında ılıman bölgelerde yaygın olan C. lectularius ve tropikal bölgelerde bulunan C. hemipterus bulunur. Batı Afrika'da ise Leptocimex boueti insanları etkileyen bir diğer türdür. C. columbarius (güvercin tahtakurusu), C. pipistrelli (yarasa tahtakurusu), C. pilosellus, C. adjunctus ve C. dissimilis gibi diğer Cimex türleri de zaman zaman insanlardan kan emebilir. Ayrıca, kuşlarla ilişkili "kuş tahtakuruları" (örneğin, C. columbarius) ve yarasalarla ilişkili "yarasa tahtakuruları" (örneğin, Pilosellus grubu ve Pipistrelli grubu) bulunmaktadır.

Morfoloji

Cimex lectularius kanatsız, vücudu sırt-karın (dorso-ventral) yönünde basık bir böcektir. Ortalama uzunlukları 4-5 mm olup, 7 mm'ye kadar ulaşabilirler. Kan emmemiş bireyler soluk sarı-kahverengi iken, kan emmiş olanlar kırmızımsı-kahverengi veya koyu kahverengi bir renk alırlar. Ağız yapıları delici-emici tiptedir ve rostrum (hortum) adı verilen bir yapı oluşturur. Antenleri dört segmentlidir. C. lectularius'un pronotumunun (göğüs ön kısmı) yan lobları genişken, C. hemipterus'un pronotumunun daha dar olması ayırıcı bir özelliktir. Kanatları körelmiş olup, işlevsel olmayan kanat yastıkçıkları şeklindedir ve uçamazlar. Ayrıca, karakteristik bir koku salgılayan koku bezlerine sahiptirler.

Yaşam Döngüsü ve Biyoloji

Tahtakuruları hemimetabol (yarı başkalaşım) gelişim gösterirler. Yaşam döngüleri yumurta, beş nimf evresi ve ergin evresinden oluşur. Yumurta hariç tüm evreler kanla beslenmek zorundadır. Dişiler kan emdikten sonra kuytu yerlere yaklaşık 150-200 adet (bazı durumlarda 540'a kadar) yapışkan yumurta bırakırlar. Yumurtaların açılma süresi sıcaklığa bağlıdır; örneğin 23°C'de 3-14 gün sürerken, 13°C'nin altında veya 37°C'nin üzerinde yumurtalar açılmaz. Yumurtalar düşük sıcaklıklarda aylarca canlı kalabilir.

Nimfler erginlere benzerler ve bir sonraki evreye geçmek için kan emmek zorundadırlar. Yumurtadan ergine gelişim süresi optimal olarak 30°C'de 24 gün sürerken, 18°C'de bu süre 128 güne kadar uzayabilir. Tahtakuruları genellikle geceleri aktiftir ve konaklarından kan emerler. Ortalama olarak her 3-7 günde bir beslenirler ve kan emme işlemi 5-10 dakika sürer. Konaklarını vücut ısısı, karbondioksit (CO2) ve konak kokuları aracılığıyla bulurlar. Erginler uygun koşullarda bir yıldan fazla, nimfler ise düşük sıcaklıklarda 5-6 ay kan emmeden canlı kalabilirler. Cimicidae familyası için karakteristik bir üreme şekli olan travmatik döllenme görülür. Tahtakuruları, feromonlar aracılığıyla bir araya gelerek agregasyonlar oluştururlar.

Evrim, Yayılım ve Tarihçe

Hemiptera takımının en eski fosili yaklaşık 310 milyon yıl öncesine tarihlenmektedir. Cimicidae familyasının atası olarak kabul edilen Quasicimex eilapinastes'in fosili ise yaklaşık 100 milyon yıl öncesine aittir. Cimicidae familyasının yarasalardan önce evrimleştiği ve başlangıçta bilinmeyen bir konak üzerinde yaşadıktan sonra yarasaları kolonize ettiği düşünülmektedir. C. lectularius ve C. hemipterus türlerinin soyları yaklaşık 47 milyon yıl önce ayrılmıştır. İnsan yerleşimleriyle ilişkili en eski Cimex fosilleri ABD'deki Paisley Mağaraları'nda bulunmuş olup, 5.100 ila 11.000 yıl öncesine tarihlenmektedir.

Tahtakurularının yarasa veya kuşlardan insanlara geçişinin, insanların mağaralarda yaşamaya başladığı dönemlerde Orta Doğu, Avrupa veya Hindistan'da gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Antik kayıtlara göre tahtakuruları Mısır'da yaklaşık 3500 yıl önce, Yunanistan'da MÖ 400'de, İtalya'da MS 77'de, Çin'de MS 600'de, Almanya'da 11. yüzyılda, Fransa'da 13. yüzyılda ve İngiltere'de 1583 yılında bilinmekteydi. Amerika kıtasına ise 1700'lerde Avrupalı sömürgecilerle birlikte ulaştıkları düşünülmektedir.

20. yüzyılın ortalarında DDT gibi etkili insektisitlerin kullanımıyla tahtakurusu popülasyonlarında önemli bir azalma yaşanmıştır. Ancak 1990'lardan itibaren artan uluslararası seyahatler, insektisitlere karşı direnç gelişimi ve haşere kontrol uygulamalarındaki değişiklikler nedeniyle dünya genelinde yeniden yaygınlaşmışlardır. Türkiye'de, özellikle Konya gibi bazı illerde öğrenci evleri ve yurtlarda C. lectularius kaynaklı salgınlar bildirilmiştir.

Epidemiyoloji ve Güncel Dağılım

C. lectularius kozmopolit bir tür olup, ılıman bölgelerde baskındır ve Antarktika hariç tüm kıtalarda bulunur. C. hemipterus ise daha çok tropikal ve subtropikal bölgelerde yaygındır. Tahtakuruları gündüzleri duvar çatlakları, yatak ve mobilya aralıkları, şilteler gibi kuytu yerlerde saklanırlar. Evler, oteller, öğrenci yurtları ve toplu taşıma araçları gibi pek çok farklı ortamda bulunabilirler.

Yayılmaları genellikle pasif yollarla, yani insanların eşyaları (valiz, kıyafet, mobilya vb.) aracılığıyla gerçekleşir. Tahtakurusu istilaları doğrudan hijyen eksikliğiyle bağlantılı olmasa da, dağınıklık onlara daha fazla saklanma alanı sağlayabilir.

İnsan Sağlığı Açısından Önemi ve Patogenez

Tahtakurusu ısırıkları genellikle kaşıntılı, kırmızı kabarcıklar (makül, papül) veya bazen su dolu kesecikler (bül) şeklinde deri lezyonlarına neden olur; reaksiyonun şiddeti kişiden kişiye değişir. Bu lezyonlar bir hafta kadar sürebilir. Nadiren sistemik alerjik reaksiyonlar da görülebilir. Tahtakurusu istilaları anksiyete, uykusuzluk ve strese yol açarak psikolojik sorunlara neden olabilir. Ekonomik olarak ise kontrol masrafları ve turizm sektöründe kayıplara yol açabilirler.

Tahtakurularından Hepatit B virüsü, HIV, Borrelia recurrentis, Coxiella burnetii, Bartonella quintana gibi bakteriler ve Trypanosoma cruzi gibi parazitler dahil olmak üzere 40-50'den fazla patojen izole edilmiştir. T. cruzi'nin deneysel olarak tahtakuruları aracılığıyla bulaşabildiği gösterilmiştir. Ancak, bugüne kadar tahtakurularının doğal koşullarda insanlara herhangi bir hastalığı etkin bir şekilde bulaştırdığına dair kesin bir kanıt bulunmamaktadır.

Mücadele ve Kontrol

Tahtakurularıyla mücadele, saklanma davranışları, üreme potansiyelleri ve insektisitlere karşı geliştirdikleri direnç nedeniyle oldukça zordur.

Fiziksel Mücadele:

Detaylı inceleme ve izleme önemlidir.
Yüksek emiş gücüne sahip vakumlu süpürgelerle çekme işlemi faydalıdır.
Eşyaların yüksek sıcaklıkta (örneğin 60°C) yıkanması veya dondurulması (-17°C'de en az 2 saat) etkilidir.
Buharlı temizleme cihazları kullanılabilir.
Isıl işlem (ısıtma), tüm odaya veya eşyalara uygulanabilir; erginler için öldürücü sıcaklık yaklaşık 48.3°C, yumurtalar için ise 54.8°C civarındadır.
Ağır istila durumunda bazı eşyaların imha edilmesi gerekebilir.
Yatak ve baza kılıfları kullanımı yayılmayı engelleyebilir.

Kimyasal Mücadele:

Geçmişte arsenik, civa, sülfür, siyanür gazı ve DDT gibi maddeler kullanılmıştır. Daha sonraları organoklorlu (DDT, Dieldrin), karbamatlı (Karbaryl, Propoksur) ve organofosforlu (Diazinon, Malathion) insektisitler yaygınlaşmıştır.
Günümüzde sentetik piretroidler (Permetrin, Deltametrin, Siflurin, Lambda-sihalotrin), neonikotinoidler (İmidakloprid, Asetamiprid, Tiametoksam, Dinotefuran) ve piroller (Klorfenapir) gibi kimyasallar kullanılmaktadır. Bu kimyasallar genellikle kombine şekilde uygulanır.
Uygulama yöntemleri arasında spreyleme, toz uygulama (kalıcı etkisi daha fazla olabilir) ve fümigasyon bulunur.
Fümigant olarak sülfüril florid veya karbondioksit (CO₂) (yüksek konsantrasyon ve uzun süre gerektirir) kullanılabilir. Alüminyum fosfit gibi bazı fümigantların yanlış kullanımı (Konya'da bir vakada olduğu gibi) ölümcül sonuçlar doğurabilir.
Böcek Büyüme Düzenleyicileri (IGR'ler) olan metopren ve hidropren, nimf evrelerine etki eder ancak yavaş etkilidir.

Doğal Ürünlerle Mücadele:

Diatom toprağı (DE) ve silika jel (silisyum dioksit) gibi doğal ürünler de kullanılmaktadır. Bu maddeler böceğin kütikulasını aşındırarak su kaybına neden olur ve dirençli türlere karşı da etkili olabilir.
Sedir yağı gibi bazı esansiyel yağlar da kullanılmıştır.

Biyolojik Mücadele:

Beauveria bassiana gibi entomopatojenik mantarlar, özellikle piretroidlere dirençli tahtakurusu suşlarına karşı biyopestisit olarak umut vaat etmektedir.
Wolbachia bakterisinin tahtakurularının büyümesini yavaşlattığı belirtilmiştir.

Direnç:

Tahtakuruları, özellikle sentetik piretroidlere karşı yaygın bir şekilde direnç geliştirmiştir. DDT'ye karşı gelişen direncin piretroidlere çapraz dirence yol açtığı düşünülmektedir.
Neonikotinoidlere, karbamatlara ve organofosforlulara karşı da direnç rapor edilmiştir.
Direnç mekanizmaları arasında hedef bölge duyarsızlığı (örneğin, sodyum kanallarındaki kdr mutasyonları), artan metabolik detoksifikasyon, penetrasyon direnci ve davranışsal direnç (bu sonuncusu C. lectularius için daha az belgelenmiştir) yer alır.

Korunma

Seyahatlerde otel odaları (yatak, yatak başı, valiz konulan yerler) tahtakurusu varlığı açısından kontrol edilmelidir.
Valizler ve çantalar yatak üzerine veya yere konulmamalı, mümkünse naylon poşetlerle sarılmalıdır.
Seyahat dönüşü valizler doğrudan banyoda veya garajda açılmalı, içindeki yıkanabilir eşyalar yüksek sıcaklıkta yıkanmalıdır.
İkinci el mobilya alırken dikkatli olunmalıdır.
Eğitilmiş köpekler tahtakurusu istilalarını tespit etmede yardımcı olabilir.

Tahtakurusu (Cimicidae)