Topkapı Hançeri, 18. yüzyılda Osmanlı padişahı Sultan I. Mahmud tarafından İran hükümdarı Nadir Şah’a gönderilmek üzere hazırlanmış, ancak hediye ulaştırılamadan Osmanlı saray koleksiyonuna katılmış olan değerli bir mücevher hançerdir. Kını ve kabzası tamamen altından yapılmış, üzerinde büyük boyutlu üç Kolombiya zümrüdü, çok sayıda elmas, mine işçiliği ve saat mekanizması gibi zanaatkârlık gerektiren ayrıntılar yer almaktadır. Bugün İstanbul’daki Topkapı Sarayı Müzesi’nde sergilenen hançer, Osmanlı saray sanatının ve diplomatik armağan kültürünün simgesel bir örneği olarak öne çıkar.

^{Topkapı Hançeri (Fotoğraf: Nazlı Kemerkaya)}

Tarihçe

Topkapı Hançeri, Osmanlı-İran ilişkilerinin diplomatik atmosferi içerisinde 18. yüzyılda ortaya çıkan bir nesnedir. Hançerin üretim süreci, Osmanlı Padişahı Sultan I. Mahmud’un 1747 yılında İran hükümdarı Nadir Şah’a diplomatik hediyeler gönderme kararıyla başlar. Bu karar, 1743–1746 Osmanlı-Afşarî Savaşı’nın ardından iki taraf arasında diplomatik yumuşama çabalarının bir parçasıdır. Nadir Şah’ın Osmanlılara karşı yürüttüğü savaş, Safevî hanedanını devirip Afşarîler’i iktidara taşımasının ardından gelen yayılmacı politikalarıyla şekillenmişti. Ancak savaşın neticesiz bitmesiyle, taraflar 4 Eylül 1746 tarihli Kerden Antlaşması’nı imzalayarak barış sağlamıştır.

Bu barış ortamını pekiştirmek isteyen Nadir Şah, Osmanlı sarayına çok değerli armağanlar göndermiştir. Bu armağanlar arasında Delhi’den getirdiği efsanevi Tavus Tahtı da bulunur. Buna karşılık olarak Sultan I. Mahmud, aralarında Topkapı Hançeri’nin de bulunduğu seçkin hediyeler hazırlatmıştır. Hançer, dönemin saray haznedarları tarafından İstanbul’daki yetkin kuyumculara yaptırılmıştır.

Osmanlı elçiliği, bu hediyeleri Nadir Şah’a ulaştırmak üzere Bağdat üzerinden İran'a doğru yola çıkmıştır. Ancak Ahmed Paşa'nın başında bulunduğu elçilik heyeti, İran sınırına yaklaşırken, 20 Haziran 1747 tarihinde Nadir Şah’ın Fethabad’daki karargâhında kendi muhafızları tarafından öldürüldüğü haberini almıştır. Suikast sonrası İran'da iktidar boşluğu ve kaos ortamı doğmuştur. Bu durumda hediyelerin güvenliğini sağlamak üzere elçilik geri dönüş kararı almış ve hançer İstanbul’a geri getirilmiştir. Aynı süreçte Osmanlı topraklarına ulaşan İran elçiliği ise, Osmanlı Devleti’nden iltica talebinde bulunmuş ve getirdikleri armağanları (başta Tavus Tahtı olmak üzere) Topkapı Hazinesi’ne teslim etmiştir.

Topkapı Hançeri böylece Osmanlı saray koleksiyonuna katılmıştır. Zamanla saray hazinesinin en çok dikkat çeken eserlerinden biri hâline gelen hançer, özellikle 1962 tarihli The Light of Day adlı romanın ve bunu temel alan 1964 yapımı Topkapı filminin etkisiyle uluslararası kamuoyunda da tanınır hale gelmiştir.

Fiziksel ve Teknik Özellikler

Topkapı Hançeri, yaklaşık 35 cm uzunluğunda, form olarak Osmanlı coğrafyasında yaygın bir biçimde kullanılan kavisli hançer tiplerinden Cenbiye karakterine sahip bir silahtır. Kabzası ve kını tamamen altından imal edilmiş olup her iki yüzünde ayrıntılı bezemeler, değerli taş süslemeleri ve mine işçiliği yer alır.

Kabzanın bir yüzünde, simetrik şekilde yerleştirilmiş üç büyük Kolombiya zümrüdü yer alır. Ortadaki zümrüt yastık kesiminde ve dikdörtgen biçiminde olup, iki yanındaki zümrütler armut formundadır ve uçları ortaya bakacak şekilde yerleştirilmiştir. Zümrütlerin köşelerinde küçük elmas taşlar göze çarpar. Kabzanın diğer yüzünde ise sedef kakmalar ve emaye süslemeler bulunur. Kabza tepesi sekizgen bir zümrüt kapağa sahiptir; bu kapak kaldırıldığında iç kısmında küçük bir saat görülür. Saatin İngiliz menşeli olduğu ve dönemin küresel ticaret ağlarını dolaylı yoldan temsil ettiği düşünülmektedir.

^{Topkapı Hançerinin Üst Kısmı (Fotoğraf: Nazlı Kemerkaya)}

Kın, altın zemine işlenmiş bitkisel motiflerle süslenmiştir. Orta kısmında vazo içinde çiçek ve meyve kompozisyonu yer alır. Bu tür motifler, Osmanlı sanatında cennet, huzur ve iktidar temsilleriyle ilişkilidir. 

Kının alt ve üst uçlarında simetrik olarak yerleştirilmiş toplam 52 elmas taşı bulunur. Elmasların büyük bölümü dikdörtgen biçimindeyken, bazıları armut, oval ve yuvarlak kesimli olarak farklı formlarda kullanılmıştır. Kın ucunda yer alan küçük Kolombiya zümrüdü, görsel hiyerarşiyi tamamlar niteliktedir. Kabzanın yan tarafında yer alan altın zincir üzerine küçük bir zümrüt taşı daha yerleştirilmiştir; bu detay hançerin görünümüne ek katmanlar kazandırır.

^{Topkapı Hançerinin Alt Kısmı (Fotoğraf: Nazlı Kemerkaya)}

Hançer, genel hatlarıyla değerlendirildiğinde yalnızca estetik bir nesne olarak değil; aynı zamanda Osmanlı mücevher sanatının teknik kapasitesini, saray atölyelerindeki işçiliğin inceliğini ve imparatorluğun diplomatik temsil araçlarını somutlaştıran bir örnek olarak kabul edilir. Tasarımı, kullanılan materyallerin nadirliği ve sembolik gücü, hançeri Topkapı Sarayı Hazinesi’ndeki diğer benzer objelerin önüne geçirir.