Tosya, Kastamonu’nun güneydoğusunda yer alan bir ilçedir. İlçe ekonomisi tarım ve sanayiye dayalıdır; özellikle çeltik üretimi ve ağaç işleri sanayisi öne çıkar. Tarihi ve doğal alanlar bakımından Ilgaz Dağı Milli Parkı ve Dipsizgöl Tabiat Parkı gibi yerler bulunmaktadır.
Tarih
Tosya’nın adı, Prehistorik dönemde “Zoaka” olarak anılan, Bizans İmparatorluğu’nda “Doceia/Doccia” biçiminde kaydedilen, Türk fethinden sonra “Tukıya” olarak telaffuz edilen bir toponimden gelir. İlçe sınırları içinde yer alan Yücektepe Höyüğü kazılarından çıkarılan Kalkolitik ve Bakır Çağı seramikleri, yerleşimin M.Ö. 4 000–3 000 yıllarına tarihlenebileceğini göstermektedir. Roma ve Bizans dönemlerinde “Paflagonya” coğrafyasında stratejik bir ticaret durağı olan Tosya, Orta Çağ’dan itibaren Danişmendliler, Çobanlar, Candaroğulları ve nihayetinde Osmanlı egemenliğine dâhil olmuş; bu süreçte han, hamam ve cami üçlüsü kentsel çekirdeği oluşturmuştur. Türk Kurtuluş Savaşı yıllarında Devrez Vadisi üzerinden cephane naklinde lojistik destek sağlayan Tosya halkı, Kuva-i Milliye’ye teslim ettiği 310 şehitle dönemin dayanışma kültürüne somut katkıda bulunmuştur.
Coğrafya ve İklim
Tosya, 41°01′ K, 34°03′ D koordinatlarında, rakımı 780–955 metre arasında değişen bir alanda; kuzeyde Ilgaz ve Kös masifleri ile güneyde Devrez Çayı’nın alüvyon ovaları arasında konumlanır. İlçenin 1 197 km²’lik yüzölçümü, %9,13 oranıyla Kastamonu il sınırları içinde önemli bir paya sahiptir; merkezden 77 km uzaklıktadır. Geçiş tipi iklimin hüküm sürdüğü Tosya’da yıllık ortalama sıcaklık 10,8 °C; en yüksek Temmuz ortalaması 21,6 °C, en düşük Ocak ortalaması −0,2 °C’dir. Yıllık 460 mm yağışın üçte biri ilkbaharda düşerken yaz aylarında 3,5 aylık su açığı yaşanır; senelik ortalama bağıl nem %61’dir. Bitki örtüsü, 750–1 000 m arasında meşe, karaağaç, kavak ve söğüt; 1 000–1 700 m’de karaçam ve köknar topluluklarından oluşur.
Nüfus ve Demografi
Tosya ilçesinin toplam nüfusu 2007 yılı itibarıyla 41 046 kişi iken 2024 yılında 39 401 kişiye gerilemiş olup, bu dönem boyunca 2013–2014, 2015–2016, 2020–2021 ve 2022–2023 yıllarında sırasıyla 71, 191, 71 ve 340 kişilik artışlar; diğer yıllarda ise çeşitli büyüklükte düşüşler gözlenmiştir. 2024 verilerine göre erkek nüfus 19 052 (%48,35), kadın nüfus 20 349 (%51,65) düzeyindedir ve cinsiyetler arasındaki fark genellikle birkaç yüz kişi ölçeğinde kalmıştır. Yıllık nüfus değişimleri, idari kayıt güncellemeleri, göç hareketleri ve diğer demografik faktörlerle ilişkilendirilebilecek dalgalı bir eğilim sunmaktadır.
Ekonomi
Tosya ekonomisinin belkemiğini, Türkiye pirinç üretiminin üçte birini karşılayan coğrafi işaretli Tosya pirinci oluşturur; Sarı Kılçık, Ak Çeltik, Yaşar ve Osmancık-97 çeşitleri Devrez Ovası’nın verimli alüvyal topraklarında yetiştirilir. İlçede şekillenen modern tarım ve sulama yatırımları; ilk Cumhuriyet çeltik işleme fabrikasının temelini atarak sanayi ve tarım entegrasyonuna öncülük etmiştir. Ormancılık ve kereste sanayisi, bölgedeki yaygın orman varlığı üzerinde gelişirken mobilya ve marangoz atölyeleri, yerel ham maddeleri değerlendiren küçük ölçekli sanayi kollarını oluşturur. Geleneksel el sanatları—Tosya kuşağı, kesekuşak, tela dokumacılığı—ilçeye hem kültürel hem de ekonomik değer katar; bu atölyelerde üretilen ürünler yurt içi ve yurt dışı pazarlarda talep görür. Ayrıca şeker pancarı, buğday, meyve ve sebze üretimiyle çeşitlenen tarımsal profil; servis, ticaret ve küçük ölçekli gıda işleme tesisleriyle bütünleşir.
Turizm–Kültür–Mutfak
Tosya’nın doğa turizmi envanterinde başta 1 570 m rakımlı Yeşil Göl mesire alanı bulunur; birkaç ahşap çardak ve seyir kulesi ile piknik ve doğa yürüyüşlerine uygundur. Yine doğal güzelliğiyle öne çıkan Dipsiz Göl, kamp ve fotoğraf tutkunları arasında popüler bir rotadır. İlçede Osmanlı döneminden kalma kervansaray temelli yapı kalıntıları mevcuttur; tonozlu girişler ve dikdörtgen planlı duvar kalıntıları 14-15. yüzyıla tarihlenir. Kuşçular-Sofular arasındaki Emirler Şehri Kalesi, 17. yüzyıl başlarında gezgin kayıtlarına geçen bir savunma yapısıdır.
Kültürel yaşam, yüzyıllık zanaatların yaşatıldığı çarıkçılık, tabakçılık, saraçlık ve semerciliğin sürdüğü atölyelerde varlığını korur. Gastronomi sahnesinde Tosya pirincinden türetilen tirit, banduma ve etli ekmek gibi tarifler; tarhana çorbası ve yöresel mayalı ekmekler günlük ve tören sofralarının ayrılmaz parçalarıdır . Kastamonu mutfağı içinde etkinliğini gösteren bu lezzetler, Uluslararası Tosya Kültür ve Pirinç Festivali gibi etkinliklerle kültürel mirasın tanıtımına hizmet eder. Bu kapsamlı profilleme, Tosya’yı hem tarihî hem de doğal, hem ekonomik hem de kültürel yönleriyle bütüncül bir destinasyon hâline getirir.
