Köken

Tutmak fiili, Türkçeye Eski Türkçedeki tut- biçiminden geçmiştir ve “yakalamak, elde etmek, sahip çıkmak, engellemek” gibi temel anlamlara gelir. Bu fiilin daha erken bir biçimi olarak, yazılı örneği bulunmamakla birlikte, turt- (“durdurmak, engellemek”) biçiminin varlığı varsayılmaktadır. Bu biçim, Eski Türkçede “durmak” anlamına gelen tur- fiiline, ettirgenlik bildiren +It- eki getirilerek türetilmiş olabilir. Böylece tur- (durmak) → turt- (durdurmak) → tut- (yakalamak, engellemek) biçimsel ve anlamsal evrim zinciriyle açıklanır.

Zaman içinde bu fiil, doğal ses değişimiyle Anadolu’nun birçok ağzında dut- biçimini almış; ön seste /d/ sesi özellikle Batı Anadolu ağızlarında korunmuştur (“dutıverdi”, “dutulu kaldı” gibi). Ancak İstanbul Türkçesinde bu ses değişimi geri çevrilmiş ve tut- biçimi standart hal olarak benimsenmiştir. Bu evrimsel süreç, hem fonetik hem de anlam bakımından fiilin geçişlilik kazanmasıyla bağlantılıdır; tur- (durmak) eylemi edilgen bir durumu ifade ederken, tut- artık nesneye yönelen aktif bir eylem halini almıştır.

Kullanım Alanları

• Fiziksel eylem: “Elini tutmak”, “kapıyı tutmak”, “yakalamak” anlamında temel bir fiildir.
• Soyut ve mecazî anlamlar: “Söz tutmak”, “tutku duymak”, “yeri tutulmak” gibi ifadelerde farklı anlam alanlarına yayılmıştır.
• Gramer ve türevsel üretkenlik: “Tutanak”, “tutucu”, “tutulum”, “tutuklamak” gibi çok sayıda türev sözcüğün çekirdeğidir.
• Ağızlar ve tarihsel söylem: Bazı Anadolu ağızlarında dut- biçimi hala yaşarken, tarihi metinlerde fiilin geçişli/ettirgen işlevine dair örnekler bulunur.