Umay, Türk mitolojisinde doğurganlık, bereket ve çocukların koruyucusu olarak kabul edilen kutsal bir varlıktır. Göktürk yazıtlarında adına rastlanan Umay, Orta Asya'daki birçok Türk topluluğunda "Umay", "Umay Ene", "Ubay Ene" ya da "Kuş Ene" gibi adlarla anılmıştır. Gökten geldiğine inanılan bu tanrıça, kadınların doğurganlığını sağlamada ve çocukların ruhsal ve bedensel sağlığını korumada etkin bir güç olarak düşünülmüştür.

Mitolojik Özellikleri ve Simgeleri

Umay, özellikle bebek ve çocukların koruyucusudur. Hakas, Yakut ve Altay mitlerinde, çocuk doğduktan üç yaşına kadar onun ruhunun Umay tarafından taşındığına inanılmıştır. Bu süre içinde çocuk güldüğünde Umay ile konuştuğu, ağladığında ise Umay’ın geçici olarak uzaklaştığı düşünülürdü. Kuş biçiminde tasvir edilen Umay, bu yönüyle bazı topluluklarca “Kuş Ene” olarak adlandırılmıştır. Arkeolojik buluntulardaki kuş figürleri, bu inançla ilişkilendirilmiştir.

Umay’ın simgeleri arasında beyaz renk, ışık, toprak ve kuş motifi öne çıkar. Beyaz renk saflık ve doğurganlığı, ışık yaşam enerjisini, toprak bereketi ve üretkenliği, kuş ise ruhani koruyuculuğu simgeler. Türk halk anlatılarında yer alan “karı” karakteriyle bağlantılı olarak da Umay, kimi zaman yaşlı ve bilge bir kadın figürüyle özdeşleştirilmiş; Ulu Ana, Ak Ana ve Yer Ana gibi figürlerle benzerlik göstermiştir.^【1】 

^{Umay Ana, Yaşamı ve Bereketi Simgeleyen Kutsal Dişil Varlık (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Mitolojik Evrimi

Umay, Jung’un arketip kuramı bağlamında “Yüce Ana” arketipiyle ilişkilendirilir. Bu çerçevede hem yaratıcı hem koruyucu hem de dönüştürücü bir güç olarak görülür. Kadınların doğurganlığına yardımcı olması, doğum anlarında destekleyici bir rol üstlenmesi ve yeni doğanları kötücül varlıklardan koruması, onu annelik arketipinin bir yansıması hâline getirir.

Mitolojik anlatılarda Umay’ın evrimi, yaratıcı figürlerden başlayarak zamanla yer yer Al Karısı gibi kötücül tiplere dönüşmesiyle dikkat çeker. Bu durum, onun hem koruyucu hem de kaotik yönlerinin bulunduğuna işaret eder. Arketipsel bakışla değerlendirildiğinde, Umay gibi figürlerin aynı anda hayat verici ve yıkıcı güçler taşıması mümkündür.

Kültürel Yayılım ve Edebî İzler

Umay figürüne XI–XVII. yüzyıllar arasında Azerbaycan edebiyatında sıklıkla rastlanmaktadır. Bu dönemde “Humay” adıyla da bilinen tanrıça, şiirlerde “saadet kuşu”, “beyaz kuş” ve “gölge veren koruyucu” olarak tasvir edilmiştir. Aynı zamanda kadın adı olarak da kullanılmaya devam etmesi, kültürel sürekliliğin bir göstergesi olarak değerlendirilmektedir.

İnanç Pratikleri ve Ritüeller

Umay’a dair inançlar doğum öncesi, doğum anı ve sonrası süreçlerde koruyucu bir işlev üstlenmiştir. Kadının hamile kalması, sağlıklı doğum yapması ve çocuğun büyüme süreci Umay’ın himayesinde görülmüştür. Yakut Türklerinde, Umay’ın sembolü olarak küçük kuş figürlerinin kadınlarca takı olarak taşındığı bilinmektedir. Aynı sembole Azerbaycan’daki kadim mezarlarda da rastlanmıştır.

Umay, Türk mitolojik düşüncesinde doğayı, insanı ve toplumu dengeleyen; özellikle annelik ve çocukluk süreçlerine ruhani rehberlik eden bir figürdür. Mitolojik evrimi boyunca hem iyicil hem de yıkıcı yönleriyle öne çıkan Umay, arketipsel anlamda "Yüce Ana" karakteristiğini sürdürmüştür. Kültürel, edebî ve arkeolojik izler, onun eski Türk inanç sistemlerindeki yerini ve etkisini ortaya koymaktadır.